ویروس کرونا وضعیت بسیار شکننده و ناراحت‌کننده‌ای را در سطح جهان و از جمله در کشور ما رقم زده است. از نگاه میراث ناملموس فرهنگی اگر به بحرانی که در یک سال گذشته بر سر بشر گذشته، توجه کنیم، خواهیم دید که شیوع همه‌گیری صنعت گردشگری را بیش از سایر بخش‌ها متاثر کرده و این نکته‌ای بسیار مهم است. بیماری کووید ۱۹ منجر به کاهش شدید حجم گردشگران و مسافران به مقاصد گردشگری شده و این کاهش حضور در بافت‌ها و محیط‌های سنتی‌تر، به چشم می‌آید.
اگر با عینک و رویکرد اقتصادی به شیوع ویروس کرونا بپردازیم، بی‌گمان آنچه می‌بینیم اتفاق‌های بسیار ناخوشایندی است که در صنعت گردشگری رخ داده و امرار معاش را برای بسیاری از فعالان در شاغلان کسب و کارها و مناطق گردشگری با چالش روبرو کرده است. با همه این‌ها، شیوع ویروس کرونا فرصت‌هایی هم ایجاد کرده است. ازجمله اینکه مردمان مناطق گردشگری به صورت ناخودآگاه به داشته‌های فرهنگی خودشان بیشتر رسیدگی میکنند. گویی همه‌گیری زمانی را برای ترمیم آسیبهایی که در طول سال‌های گذشته به دلیل حجم بالای ورود گردشگران به مناطق وارد شده در اختیار جوامع محلی قرار داده است. اگر کسی در این مدت به مناطق شرق و جنوب شرق کشور سفر کند و روستاها و نواحی دورافتاده را از نزدیک بررسی کند، آنچه می‌بیند، عادی جریان زندگی مردمان این نواحی است.
مردم به کلی از ماجرای کرونا دور هستند و از آن سو نیز میزان آسیبی که این بیماری به آن‌ها وارد کرده، محدود است. دلیل مشخص این وضعیت نیز همان دورافتاده بودن روستاها است. یعنی آن‌چیزی که تا به امروز به عنوان گردشگر وارد مناطق شده، از محیط‌‌شان حذف شده است. خوشبختانه بسیاری از نواحی استان سیستان و بلوچستان به دلیل اینکه شناخته شده نیست و به طور معمول نیز کمتر گذار مردم به این مناطق می‌افتد، چندان در معرض بیماری کووید ۱۹ قرار نگرفته‌اند. یعنی مردم در این مناطق به راحتی به جریان عادی زندگی برگشته‌اند و سلامت اجتماعی خود را حفظ کرده‌اند.
از این وضعیت می‌توان درس‌های بسیاری آموخت و برای آینده صنعت گردشگری نیز برنامه‌ریزی کرد. اگر هدف این باشد که به صورت بلندمدت به موضوع میراث فرهنگی ناملموس و پاسداری از آن پرداخته شود، لازم است در سیاست‌ها و برنامههای فعلی گردشگری تجدیدنظر کرد. امروزه بیش از هر زمان دیگری این نیاز را احساس می‌کنیم که آموزش‌های بخش گردشگری اصلاح شوند. متاسفانه در کشور ما زمانی که یک منطقه به عنوان مقصد گردشگری معرفی میشود، حجم غیرقابل کنترلی از گردشگران که به صورت تصاعدی نیز تعداد آن‌ها افزایش پیدا می‌کند، وارد آن محیط می‌شوند و تاسف‌بارتر این است که در زمینه فرهنگ گردشگری سرمایه‌گذاری اقدام چندانی انجام نشده و هنوز هم حضور گردشگران داخلی در مناطق گردشگری با آسیبهایی همراه است.
آثار این آسیب‌ها را به وضوح می‌توان در مناطق جنوب شرقی کشور مشاهده کرد. سال‌ها پیش مناطق جنوب غرب کشور نیز با همین مسئله روبرو بودند. منتها به این دلیل که مدت زیادی از زمانی که جنوب غرب کشور مقصد اصلی گردشگری بود، گذشته، بسیاری از مسائل آن نیز به تعادل رسیده است. در حوزه فرهنگی جنوب شرق کشور چنین تعادلی وجود ندارد. این مناطق به عنوان یکی از مقاصد اصلی گردشگری کشور معرفی میشود اما مردم و جوامع میزبان هنوز با موضوعات مربوط به گردشگری و جنس مسائل آن آشنا نیستند. ویروس کرونا از جنبه‌هایی کمک کرده تا اندازه‌ای و به صورت کاملا اتفاقی تعادل‌بخشی در این مناطق برقرار شود و مردم نیز به آرامی با این پدیده برخورد میکنند.
بی‌شک بیماری کووید روزی تمام خواهد شد و همه ما این دوره را پشت سر می‌گذاریم؛ اما بهتر است از همین امروز برای گردشگری و میراث ناملموس مناطق مختلف کشورمان برنامه‌ریزی کنیم. مردم‌شناسان ما این فرصت را دارند که پژوهش‌های بیشتری درباره میراث ناملموس فرهنگی مناطق مختلف کشور انجام دهند. به هر روی ریشه پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در پژوهش‌های عمیق مردم‌شناسی است. واقعیت این است که جریان‌های میراث فرهنگی ناملموس کشور با سرعتی بیش از آنچه تصور می‌کنیم دگرگون می‌شوند. چرا نسل‌ها عوض می‌شوند و نسل‌های جدید به سرعت وارد مرحله‌ای از زندگی‌شان می‌شوند که عزم میکنند جریان اجتماعی را برعهده بگیرند.
بنابراین تغییرات رخ می‌دهند و پدیده‌ها و مسائل جدید جای پدیده‌ها و مسائل قدیمی را می‌گیرند. ما نیاز داریم که روندها و تغییرات در حوزه میراث فرهنگی ناملموس را ثبت و ضبط کنیم و در این مسیر باید از تحقیقات و پژوهش‌های زیرساختی حداکثر بهره را ببریم. سوابق فعالیت‌ها و پژوهش‌های مردم‌شناسی و مردم‌نگاری در ایران کهن و شایان توجه است که می‌توان در بحران اخیر نیز به خوبی از آن استفاده کرد. به شرطی که چشم‌مان را باز کنیم و سعی کنیم بیش از گذشته از داشته‌هایمان محافظت کنیم و از آن مهم‌تر درباره آن‌ها آگاهی‌افزایی و اطلاع‌رسانی شود.
*این مطلب تلخیصی از مقاله‌ای است که در همایش بین‌المللی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی کرونا بر حوزه‌های میراث فرهنگی، گردشگری، صنایع دستی خلاق و هنرهای سنتی ارائه شده است
