صنعت گردشگری امروزه یکی از مهمترین صنایع دنیا شناخته می‌شود. حوزه‌‌ای کلیدی و مولد که برای بسیاری از کشورها به ویژه در کشورهای پیشرفته به مثابه موتور رشدی قدرتمند عمل می‌کند. اهمیت گردشگری در جهان روزافزون است و نه‌تنها رشد اقتصادی و مواردی مانند ایجاد درآمد، اشتغال‌زایی و کاهش نرخ بیکاری و ایجاد زیرساخت‌ها و قدرت‌بخشی به بخش خصوصی را ممکن می‌کند، بلکه اعتقاد بر این است که توسعه همه‌جانبه و پایدار از همین مسیر باید دنبال شود. همین اندازه بس که هیچ فعالیت صنعتی دیگری در جهان را نمی‌توان نام برد که به اندازه گردشگری موجب تحرک و انتقال سرمایه در سطوح محلی، ملی و منطقه‌ای باشد. اگرچه بسیاری قبول ندارند که گردشگری به دلیل ماهیت و جنس آن در دسته‌بندی صنعت قرار می‌گیرد، حداقل باید عنوان بزرگترین صنعت خدماتی جهان را به گردشگری داد که در هزاره سوم معیارهای توسعه‌یافتگی را تغییر داده است. از تولید ناخالص ملی و صادرات جهانی کالا و خدمات گرفته تا سیاست‌ها و برنامه‌های رفاهی همگی پیوندی محکم‌تر با صنعت گردشگری برقرار کرده‌اند.
مواد اولیه صنعت گردشگری طبیعت و چشم‌اندازهای طبیعی، رسوم و آداب و میراث فرهنگی و آثار فرهنگی و تاریخی و به طور کلی پیشینه‌های تمدنی است. با این حال در یکی دو دهه گذشته حوزه گردشگری گسترده‌تر هم شده است. کشورهای مختلف با برنامه‌ریزی و سیاست‌های مختلف به این سمت رفته‌اند که ظرفیت‌ها و زیرساخت‌های ملی و بین‌المللی خود در زمینه توریسم را ارتقا داده تا با جلب و جذب حداکثری گردشگران، جریانی رو به رشد از درآمدزایی را ایجاد کرده و توسعه‌یافتگی را از این مسیر جدید طی کنند. این موضوع از آن رو اهمیت دارد که کشورهای در حال توسعه اغلب دارای یک خصوصیت مشترک هستند: مشکلات و نابسامانی‌های اقتصادی آنچنان زیاد است که الزاما باید از مسیرهای جایگزین را امتحان کنند و چه بهتر از گردشگری. اهمیت گردشگری را از جنبه‌ای دیگر هم می‌توان بررسی کرد. وقتی به کشورهای تک‌محصولی نگاه می‌کنیم که عموما هم اتکای اصلی‌شان به منابع زیرزمینی و صادرات نفت یا مشتقات آن است، متوجه می‌شویم نوسانات قیمتی نفت اغلب متغیرهای اقتصادی آن‌ها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و در شرایط ناپایدار و بی‌ثبات دچار شوک‌های اقتصادی و اجتماعی می‌شوند.
نکته کلیدی این است که شوک‌های اقتصادی منجر به دوره‌های طولانی بحران می‌شود، بنابراین صنعت گردشگری اهرمی است که کشورها برای رهایی از معضلات دیرینه خود استفاده کنند. به عبارتی ساده‌تر گردشگری این قابلیت را دارد که بر تمام متغیرهای مستقیم و غیرمستقیم دخیل در توسعه‌یافتگی اثر بگذارد و چون به خودی خود واجد ویژگی‌هایی چون پویایی و فراگیری است، به اصطلاح کمک‌حال کشورها می‌شود.
رشد 4 درصدی تعداد گردشگران
بیایید کمی به آمار و ارقام هم نگاه کنیم. آنچه ما می‌دانیم این است که طی دهه‌هایی که گذشته، شمار کل گردشگران چند برابر شده است. براساس داده‌های سازمان جهانی گردشگری تا سال 2007 و قبل از بحران اقتصادی این دوره، بیش از 820 میلیون نفر گردشگر به نقاط مختلف جهان سفر کرده‌اند. تعداد گردشگر حدود 11 سال بعد و در سال 2019 با رشد سالانه 4 درصدی به حدود 1.5 میلیارد نفر رسیده که قابل ملاحظه است. پیش‌بینی‌ها بر این است که صنعت گردشگری به زودی جای صنایع خودروسازی و نفت را از نظر درآمدزایی خواهد گرفت و به رتبه اول می‌رسد. همین نشان می‌دهد که توریسم و جهانگردی به عنوان بخشی پیشرو در مقاوم‌سازی اقتصادها تا چه اندازه اهمیت دارد و با توجه به عدم‌قطعیت‌های فعلی در بخش‌هایی که سابق بر این پردرآمد بودند (نفت و گاز)، گردشگری فرصت‌هایی برای جوامع مختلف ایجاد می‌کند. اغلب کشورها نیز به این حقیقت پی برده‌اند که برای درآمدزایی پایدار باید مسیرهای جدید را بیازمایند و زیرساخت‌های گردشگری‌شان را توسعه بدهند. کاری که کشورهایی مثل چین، ترکیه و امارات سال‌هاست در دستور کار قرار داده‌اند.
گردشگری چیست؟
واژه گردشگری (Tourism) واژه‌ای انگلیسی است و از Tour به معنای گشت وگذار گرفته شده است. اصل این واژه ریشه‌ای لاتین دارد (Turns) به معنای دور زدن و آمد و شد میان مبدا و مقصد که به تدریج نیز به کمی تغییر به زبان‌های دیگر راه یافته است. در فرهنگ‌های لغت، گردشگری را به سیاحت در درون مرزهای یک کشور یا سفر به کشورهای خارجی ترجمه کرده‌اند. در ادبیات فارسی و فرهنگ لغت معین نیز گردشگری به معانی سفر کردن به کشورها و جاهای مختلف برای دیدن و تماشا کردن و تفریح به کار برده شده است. از نظر تاریخی نیز در منابع آمده که برای نخستین بار در مجله‌‌ای ورزشی در انگلیس در سال 1811 میلادی از واژه Tourism استفاده شد و اشاره به کسانی داشت که به تماشای آثار تاریخی و منظره‌های طبیعی می‌روند و از دیدن لذت می‌برند.
تا سال‌های ابتدایی دهه 1930 به کسی گردشگر می‌گفتند که دو شرط درباره او صدق کند. اول اینکه از محل اقامت خود برای مدتی کمتر از یک سال دور شود و دوم آنکه در محلی که اقامت گزیده، درآمدی کسب نکند. حدود 60 سال بعد این تعریف در کمیسیون آمار ملل متحد تغییر کرد. سازمان جهانی سفر و گردشگری پیشنهاد داده بود تعریف گردشگری به این شرح تغییر یابد. مجموعه فعالیت‌های افرادی که به جاهایی دور از محل زندگی و کار خود و با نیت تفریح و استراحت و کار و… مسافرت می‌کنند و به صورت مستمر هم در آن مکان‌ها نمی‌مانند. در معنای کلی کسی را باید گردشگر دانست از محل زندگی و کار خود را با هر انگیزه و نیتی برای مدتی ترک می‌کند و در راه و در مقصد سفر خود هزینه می‌کند. در تعریفی دیگر کلیه فعالیت‌هایی که افراد در محلی غیر از محل کار و زندگی خود انجام می‌دهند. حداقل مدت زمان سفر باید یک شب باشد و حداکثر آن نیز باید از یک سال تجاوز نکند تا بتوان گفت که فعالیت گردشگری صورت گرفته است. از دیرباز نیز گردشگران با انگیزه‌های خاصی به سفر می‌رفته‌اند. تجارت، آموزش، زیارت، بازدید از آثار تاریخی و مراکز فرهنگی و هنری، شرکت در مسابقات ورزشی یا تماشای آن، دیدن نمایشگاههای بازرگانی و اقتصادی، حضور در همایش‌ها و نشست‌ها و … . در همه این فعالیت‌ها علاقه‌مندی به طبیعت و آب و هوا، فرهنگ و تاریخ مقصد مشترک بوده است.
گردشگری از زوایای مختلفی قابل بررسی است. در تعاریف قدیمی‌تر توجه‌ها بیشتر به فاصله فیزیکی و مسافتی بود که فرد از مبدا و محل سکونت خود تا مقصد طی می‌کرد اما امروزه جز این موارد، شیوه نگرش به سفر کردن، هزینه‌های اقتصادی که صرف این فعالیت‌ها می‌شود و همینطور رابطه‌ای است که میان ارکان مختلف این صنعت برقرار شده است. زمانی که از گردشگری به مثابه یک صنعت صحبت می‌کنیم، منظور تنها فردی که اقدام به مسافرت می‌کند، نیست، بلکه با مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و بازیگران مختلف روبرو هستیم. به عبارت دیگر گردشگری فعالیت‌هایی حوزه برنامه‌ریزی برای سفر، جابجایی و حمل و نقل، پذیرایی و اسکان و اقامت در مقصد را نیز دربرمی‌گیرد. از سویی مجموعه‌ای از کنشگران اعم از بازدیدکنندگان و گردشگران، دولت‌ها و سرمایه‌گذاران، آژانس‌ها، هتل‌ها، دانشگاه‌ها، و نهادهای غیردولتی و مدنی و… نیز در صنعت گردشگری با یکدیگر تعامل و ارتباط دارند.
در تعریف نهایی گردشگری امروزه بیش از هر چیزی یک فعالیت اقتصادی است که در آن عده‌ای از افراد با مقاصد دیگری خارج از مکان زندگی خود مسافرت کرده و خدمات و کالاهایی را دریافت و خریداری می‌کنند. بر همین اساس است که امروزه در کشورهای مختلف هزاران کسب و کار مختلف حول و حوش گردشگری شکل گرفته که برخی از آن‌ها مثل ایرلاین‌ها و خطوط هواپیمایی، راه‌آهن، کشتیرانی آژانس‌ها‌های مسافرتی، هتل‌ها، رستوران‌ها بزرگ و کلیدی‌اند و برخی دیگر مثل خرده‌فروشی‌ها و دیگر انواع کسبوکارهای خرد نیز در همین زنجیره کارکردی رونق‌بخش به صنعت گردشگری دارند.
انواع گردشگری
از زوایا و منظرهای مختلفی می‌توان گردشگری و مدل‌های آن را دسته‌بندی کرد. گرچه در اغلب مواقع ماهیت اقتصادی گردشگری وسوسه‌برانگیز می‌شود، این زاویه نگاه کامل نیست. به تعبیری بهتر، گردشگری پدیده‌ای صرفاً تک‌بعدی و خطی نیست بلکه دارای لایه‌ها و سطح‌بندی‌های مختلف و متعدد اقتصادی، اجتماعی، امنیتی، فرهنگی و… است. بنابراین طبیعی است وقتی می‌خواهیم گردشگری را دسته‌بندی کنیم، فهرست‌مان ثابت و ابدی نخواهد بود، بلکه بسته به موقعیت‌ها و شرایط مختلف، انواع گردشگری نیز خلق می‌شود. از نظر ما 18 مدل گردشگری را می‌توان توضیح داد.
گردشگری مذهبی (Religious tourism)
گردشگری مذهبی یکی از مرسوم‌ترین انواع گردشگری در دنیاست. همه ساله میلیون‌ها گردشگر به دیدن اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها و جاذبه‌های مذهبی می‌روند. در کنار این اماکن نیز تأسیسات اقامتی و پذیرایی این نوع از گردشگری مانند زائرسراها و مسافرخانه‌ها و هتل‌هایی به وجود آمده که معمولا هم تناسبی با بافت اجتماعی و فرهنگی و عقیدتی توریست‌ها دارد و دارای ویژگی‌های خاصی است. گردشگری مذهبی و زیارتی به این دلیل که مذاهب و اعتقادات روحانی در افراد مختلف متفاوت و متنوع است، موضوع سفر تعداد زیادی از گردشگران است و اهمیتی حیاتی برای این صنعت دارد. مردم با توجه به اعتقادات و باورهای خود مایلند به مکان‌های مختلف سفر کنند و بر همین اساس هم لازم است.
بسترها و زیرساخت‌های حمل و نقل، اسکان و پذیرایی از آن‌ها فراهم باشد. واتیکان برای مسیحی‌ها، مکه و مدینه برای مسلمانان و بیت‌المقدس برای یهودیان مهمترین مقاصد زیارتی و مذهبی هستند که سالانه میلیون‌ها نفر را به سمت خود می‌کشانند. در ایران مشهد و قم مهمترین شهرهای مذهبی کشور هستند. جالب این است که اغلب شهرهای دارای اماکن مذهبی و زیارتی، امروزه بیش از اینکه به این خصوصیات شناخته شوند، شهرهای گردشگر‌پذیر هستند.
گردشگری تجاری (Business tourism)
سفر با انگیزه‌های اقتصادی و کاری سومین نوع از انواع گردشگری است که محبوبیت زیادی دارد و سالانه نیز بر حجم مسافرت‌های آن افزوده می‌شود. گردشگران تجاری به طور معمول برای شرکت در جلسات کاری مربوط به انعقاد قراردادهای تجاری، حضور در بازارها نمایشگاههای مختلف تولیدی صنعتی، معدن و کشاورزی، بازدید از تأسیسات و کارخانه‌ها و مشارکت در سمینارها و کنفرانس‌ها، و گردهمایی‌های با موضوعات تجاری به سفر می‌روند. گرچه برخی شهرها و مناطق عمدتا تجاری از گذشته‌های دور به همین نوع گردشگری شناخته می‌شوند و حیاتشان وابسته به حضور بیزنس‌من‌ها و تجار و بازرگانان است، با این حال با در هم‌تنیدگی اقتصادی و افزایش سطح روابط تجاری کشورهای مختلف با یکدیگر، این نوع گردشگری نیز به سرعت در حال رونق گرفتن است.
در شهرها و مناطق دارای گردشگر تجاری، امکانات و تدابیری خاص برای تضمین ارائه بهترین سطح کیفی خدمات حمل و نقل، اسکان، و پذیرایی به گردشگران صورت می‌پذیرد. در مقاصد گردشگری تجاری معمولا هتل‌ها لوکس و مجلل هستند، رستوران‌ها و اغذیه‌فروشی‌ها بهترین نوع غذا را به گردشگران می‌دهند و شرکت‌ها و آژانس‌ها نقشی غیرقابل انکار دارند. پیشینه این نوع گردشگری به قرن‌های دور برمی‌گردد که بازرگانان و تجار از طریق دریایی یا سفر زمینی از یک گوشه جهان به گوشه‌ای دیگر می‌رفتند و گاه در مسیر خود به ناشناخته‌هایی هم می‌خوردند. برای مثال می‌توان به کاشف قاره آمریکا اشاره کرد که می‌خواسته به هند برسد اما سر از آمریکا درآورد یا جاده ابریشم را مثال زد که از چین تا اروپا بوده و شهرها و مناطق در مسیر این جاده به رونق و آبادانی زیادی رسیده بودند. امروزه گردشگری تجاری دارای انواع دیگری از فعالیت‌های مرتبط با این نوع گردشگری نیز به وجود آمده که اگر دقیق به آن‌ها بنگریم، خودشان مدل‌های جدیدی از گردشگری‌اند. حتی گفته می‌شود هر گردشگر تجاری به هر نقطه‌ای که سفر می‌کند، علاوه‌بر پیگیری هدف اصلی‌اش، مشتریان بالقوه را نیز شناسایی می‌کند یا آن‌ها را با محصولات و خدمات مجموعه خود از طریق حضور در نمایشگاه‌ها و ملاقات‌های رودررو و اجتماعات و به ویژه تبلیغات و مارکتینگ آشنا می‌کند.
یکی از دلایل شکل‌گیری نمابشگاه‌های تجاری نیز همین است. نمایشگاه محلی است که افراد مختلف اعم از خریدار و فروشنده کالاها و خدمات در یک زمان کنار یکدیگر جمع می‌شوند و میان آن‌ها پیوند برقرار می‌شود. گرچه گردشگری تجاری بعد از انقلاب صنعتی و رشد شتابان کشورها به سمت توسعه بسیار گسترش یافت، بعد از جنگ جهانی دوم به دلایلی همچون بهبود امکانات حمل و نقل و ساخت وسیله‌های نقلیه راحت و ایمن، رشد اقتصاد جهانی و به تبع آن فزونی گرفتن موسسات و شرکت‌ها و تراست‌های بین‌المللی تجاری، تغییر برداشت دولت‌ها نسبت به مقوله گردشگری و به ویژه گردشگری تجاری و… سرعت رشد آن چند برابر شده است.
گردشگری فرهنگی (Cultural tourism)
ارائه تعریفی جامع و در عین‌حال جزئی‌نگر از گردشگری فرهنگی کمی دشوار است. گردشگری فرهنگی بخش بزرگی از این صنعت است که کلمه کلیدی آن جذابیت‌های فرهنگی مقاصد است. از این زاویه باید گفت مهمترین نوع گردشگری نیز همین است. بسیاری از گردشگران به سفر می‌روند تا با بازدید از موزه‌ها و بناها و آثار تاریخی و فرهنگی و فستیوال‌ها و نمایشگاه‌ها با جذابیت‌های فرهنگی آن مناطق آشنا شوند. مرسوم‌ترین نوع مسافرت از گذشته‌های دور نیز گردشگری فرهنگی بوده اما امروزه گردشگران و متولیان گردشگری در کشورهای دیگر اقبال بیشتری به این نوع از گردشگری پیدا کرده‌اند.
گردشگری فرهنگی درواقع هوشمندانه‌ترین راه برای معرفی یک کشور به دیگر کشورهاست و معمولا نیز سیاسیون از آن برای کسب وجهه بین‌المللی بیشترین بهره را می‌برند. گردشگری فرهنگی را به طور مشخص‌تر می‌توان شامل این فعالیت‌ها دانست: سفر به مقاصد دارای اماکن تاریخی و بازدید از جاذبه‌های آن منطقه، حضور در جشن‌ها و آیین‌های سنتی، سفر به منظور آشنایی با غذاها و نوشیدنی‌های یک منطقه دیگر، تماشای رخدادها و مسابقات ورزشی، مشارکت در فعالیت‌های تفریحی محلی، بازدید از کارگاه‌ها و واحدهای تجاری و کشاورزی مثل مزارع و مراکز صنعتی و کارخانجات که در آن محصولات خاصی تولید می‌شود.
گردشگری ورزشی (Sports tourism)
گردشگری ورزشی هم یکی از انواع گردشگری محسوب می‌شود. این نوع از گردشگری به مسافرت‌هایی اطلاق می‌شود که شامل مشاهده یا شرکت در یک رویداد ورزشی و در عین حال جدا از محیط معمول گردشگران باشد. گردشگری ورزشی یک بخش سریع در حال رشد در صنعت سفر جهانی است که ارزش بازار آن به 7.68 میلیارد دلار می‌رسد. ماهیت اصلی گردشگری، حضور عامل انسانی در این نوع فعالیت است. در ورزش نیز تقریبا بدون عامل انسانی نمی‌توان کاری کرد. ویژگی مشترک دیگر ورزش و گردشگری این است که هر دو ابزار مناسبی برای گرد هم آوردن است. در نتیجه همین اهمیت بود که در 25 اکتبر 1999 توافقنامه‌ای میان کمیته ملی المپیک و سازمان جهانی گردشگری امضا شد تا در جریان بازی‌های المپبک که هر چهار سال یکبار انجام می‌شود، از پتانسیل‌های گردشگری شهرهای میزبان نیز استفاده شود.
ورزش عرصه‌ای است که توجه رسانه‌های گروهی به آن زیاد است، مردم را به اشتیاق وامی‌دارد و یکی از سودمندترین و باارزش‌ترین راه‌ها برای پرکردن اوقات فراغت و لذت بردن است، به همین خاطر است که ورزش کردن همیشه یکی از انگیزه‌های اصلی گردشگران برای از سفر کردن است. سازمان جهانی گردشگری و کمیته بین‌المللی المپیک به درستی می‌گویند که پیوند ورزش و گردشگری روش منطقی برای دست‌یابی به حداکثر ارزش افزوده است. امروزه آژانس‌های مسافرتی بین‌المللی بخش‌های ویژه‌ای به نام گردشگری ورزشی در مجموعه‌‌های خود ایجاد کرده‌اند و این نوع گردشگری را ترویج می‌کنند. در بیان اهمیت گردشگری ورزشی همین بس که مسابقات سالانه دوچرخه‌سواری فرانسه (tour de france) که سالانه حدود 12 میلیون نفر را به شهرهای محل برگزاری مسابقه می‌کشاند که 92 درصد افراد نیز به شکل گروهی به مشاهده از نزدیک این رویداد می‌پردازند.
گردشگری سلامت (Health tourism)
گردشگری همیشه برای پر کردن اوقات فراغت یا لذت بردن از زمان نیست. گاهی اوقات گردشگران برای استفاده از خدمات پزشکی به سفر می‌روند تا از خدمات درمانی مورد نیازشان را دریافت کنند. درواقع گردشگری سلامت هم یکی دیگر از انواع گردشگری به شمار می‌رود. ویژگی اصلی این نوع گردشگری این است که فعالیت‌هایی را شامل می‌شود که هدفشان ارائه خدمات سلامتی و درمانی است. گردشگری سلامت عرصه‌ای نسبتا جدید اما دارای ظرفیت بالای رشد است. در گرشگری سلامت به طور معمول جابجایی گردشگران به مناطقی است که خدمات تشخیصی و درمانی متناسب با نیازهای گردشگران بهتر و بیشتر عرضه می‌شود و چون در کشورهای توسعه یافته خدمات از نظر قیمتی گران است، اغلب گردشگران سلامت به کشورهای کمتر توسعه‌یافته‌تر می‌روند. کما اینکه همه ساله بیماران زیادی از کشورهای اروپایی و آمریکا سفری دور و دراز را به کشورهایی مانند هند، ترکیه، ایران، مالزی و… آغاز می‌کنند و خدمات مورد نیاز خود را با همان کیفیت اما با قیمتی به مراتب پایین‌تر (گاه تا یک چهارم کشور مبدا) دریافت می‌کنند.
اگرچه گردشگری سلامت بسیار بسیط و گسترده است، در سال‌های اخیر با بالا رفتن سطح دانش و اگاهی مردم و تغییر سبک زندگی و توجه بیشتر به سلامتی و تندرستی، جذابیت گردشگری سلامت نیز بیشتر شده است. گفته می‌شود سرعت رشد گردشگری سلامت از دیگر انواع گردشگری بالاتر است و ارزش افزوده‌ای هم که در این بخش ایجاد می‌شود، از دیگر انواع گردشگری بیشتر است.
گردشگری تاریخی (Historical tourism)
گردشگری تاریخی که به یک زبانی گردشگری میراث نیز خوانده می‌شود، اشتراک‌های زیادی با گردشگری فرهنگی دارد. در این گردشگری مقصود مسافرت‌هایی است که با هدف کاوش در تاریخ و میراث یک مکان صورت می‌گیرد. به طور کلی گردشگری تاریخی را باید زیرمجموعه‌ای از گردشگری فرهنگی دانست اما به دلیل اهمیتی که این نوع گردشگری دارد، به صورت مستقل باید به آن توجه کرد.
در گردشگری تاریخی، منظور بازدید از موزه‌ها، مکان‌ها و ابنیه‌های تاریخی است که امروزه بخش عمده‌ای از گردشگری را به خود اختصاص داده است. در زمینه گردشگری تاریخی کشورهایی مانند ایران که دارای هزاران بنای ثبت شده تاریخی و باستانی است، حرفهای زیادی برای گفتن دارند.
گردشگری تفریحی (Recreational tourism)
پایه اصلی صنعت گردشگری، سفر کردن برای تفریح و گذران اوقات فراغت و دست‌یابی به آرامش روحی و روانی است. اهداف اصلی گردشگری تفریحی نیز شامل مشارکت فعال در نوعی فعالیت تفریحی یا شرکت در یک رویداد ورزشی یا فرهنگی به عنوان تماشاگر است. در کشورهایی که گردشگرپذیرند، تلقی این است که توریست تفریحی کسی است که به جایی که رفته‌اند تفریح و گشت و گذار می‌کنند، به دیدن اماکن مختلف می‌روند، سوغاتی می‌خرند، عکس و فیلم می‌گیرند و برای دوره سفرشان نیز مکان‌های مختلف را برای اقامت انتخاب می‌کنند. در گردشگری تفریحی بیش از همه به سواحل و کشورهای دارای مناطق و شهرهای ساحلی توجه می‌شود. اسپانیا، ایتالیا، ترکیه، یونان، آمریکا از این نظر بیشترین جاذبه‌ها را برای گردشگران فراهم کرده‌اند.
در ایران نیز با وجود آب و هوای معتدل و خشگ، در شمال و جنوب کشور، خطوط ساحلی زیادی برای گردشگری ساحلی وجود دارد که البته در حال حاضر فعلا مصرف داخلی دارد و گردشگران کشورهای دیگر هنوز با این مناظر و چشم‌اندازها آشنا نشده‌اند. از این نکته نیز نمی‌توان به سادگی گذشت که جاذبه‌های گردشگری ایران بیش از همه در حوزه گردشگری فرهنگی و تاریخی است و عملا گردشگری تفریحی زیر سایه این دو قرار گرفته است. قوانین و مقررات و هنجارها و ارزش‌های اجتماعی نیز در ایران با دیگر کشورها متفاوت است و این خود در سرمایه‌گذاری اندک بر گردشگری تفریحی و تفرجی بی‌تاثیر نیست.
گردشگری دریایی (Maritime tourism)
یکی دیگر از انواع گردشگری توریسم دریایی است که به فعالیت‌های ساحلی دریایی از قبیل قایق‌رانی، سفر با کشتی، ورزش‌های دریایی و همچنین خدمات زمینی آن‌ها اشاره دارد. این نوع گردشگری با اینکه شامل الگوهای مختلف توسعه گردشگری ساحلی و دریایی است، برخلاف گردشگری تفریحی ساحلی که معطوف به مرز خط آبی و دریایی است، از ساحل دور شده و به درون دریا و اقیانوس کشیده می‌شود و نسبتا نیز کوچک‌تر است. تقریبا از دهه 80 میلادی به این سو گردشگری دریایی بیشتر مورد توجه قرار گرفت و هر چه بر تعداد و اندازه کشتی‌های بزرگ اقیانوس‌پیما افزوده شد، گردشگری دریایی نیز محبوب‌تر شد.
کشتی‌های بزرگ هفته‌ها روی پهنه‌های آبی دریایی میزبان مسافران هستند و انواع خدمات پذیرایی و اقامتی و تفریحی را به آن‌ها ارائه می‌دهند. گردشگری دریایی خود به چند نوع دیگر گردشگری تقسیم می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به گردشگری غواصی، گردشگری صید، گردشگری شکار و گردشگری پژوهشی در مناطق بکر و دور از دسترس اشاره کرد. نمونه مشهور گردشگری دریایی خدماتی است که کشتی بزرگی مثل آزورا ارائه می‌کند. این کشتی ظرفیت جابجایی 3100 مسافر را دارد و همه انواع خدمات تفریحی در آن ارائه می‌شود. از سینما و زمین بازی فوتبال گرفته تا استودیوهای موسیقی و… .
گردشگری بومگردی و طبیعتگردی (Ecotourism)
گردشگری بومگردی طبیعت نوعی از گردشگر طبیعی و پایدار و یکی از انواع گردشگری است که خدمات دهندگان بومی بازیگر اصلی آن هستند و اساس آن هم بر استفاده از ظرفیت‌های بومی و طبیعی است. طبیعتگردی معادل همان اکوتوریسم است که در آن توریست‌ها هدف اصلی‌شان این است با مناظر و چشم‌اندازهای بومی هر منطقه اخت پیدا کنند و مدتی را در آن‌حاها بگذرانند. نکته کلیدی این است که به همان نسبت که در بومگردی و اکوتوریسم برای گردشگر برخورداری از امکانات رفاهی و آسایش و راحتی در معنای اقامت‌گاه‌های شهری اهمیت ندارد، گردشگران نیز باید دو مولفه حفظ محیط زیست و احترام به رفاه افراد بومی را رعایت کنند.
در واقع اهمیت این نوع گردشگری که از آن به گردشگری پایدار یا گردشگری دوستدار محیط زیست هم یاد می‌شود در این است که توریست‌ها در مناطق طبیعی و بکر حضور پیدا می‌کنند، به اقتصاد محلی کمک می‌کنند و بدون اینکه به بافتار طبیعی و اجتماعی آنجا آسیبی وارد کنند، منطقه را ترک می‌کنند. معمولا گردشگری بومگردی و اکوتوریسم نقاط اشتراک زیادی دارند. اقامت‌گاه‌های بومگردی اغلب در مناطق مستعد اکورتوریسم به وجود می‌آیند و نوع خدماتی هم که در آن‌ها ارائه می‌شود لزوما با منطقه‌ای دیگر یکسان نیست. در سال‌های اخیر با توجه به اهمیتی که به مسائلی چون گرمایش زمین و بحران‌های زیست محیطی شده، این نوع گردشگری نیز رشدی خیره‌کننده یافته است.
گردشگری بیابانی (Desert tourism)
گردشگری برای هر شخصی با علاقمندی‌های مختلفی گزینه‌ای برای عرضه دارد. این شاید مهمترین ویژگی صنعت گردشگری است. برای آن‌ها که می‌خواهند اوقات خود را در بیابان و کویر و مناطق خشک و گرمسیری بگذرانند، گردشگری بیابانی بهترین انتخاب است. گردشگری بیابانی از انواع گردشگری است که در مناطق خاصی از جهان و به ویژه در کشورهای آفریقایی و منطقه خاورمیانه مهمترین نوع گردشگری است. گردشگران از مناطق دارای زیست‌بوم جنگلی یا سرد و برفی به جاذبه‌های گردشگری مناطق خشک و بیابانی کشانده می‌شود. برای مثال «صحرا» بزرگترین کویر جهان است که بخش اعظم آفریقای شمالی از جمله تونس، مراکش، مصر و الجزایر را شامل می‌شود. این پهنه بزرگ به طرز حیرت‌انگیزی، خالی از سکنه است و آب و هوایی خاص دارد.
گفته می‌شود انسان‌ها هزاران سال است زندگی در این کویر بی‌آب و علف را رها کرده‌اند. در تورهای گردشگری این منطقه پتروگلیف‌ها ، ویرانه‌های کلاسیک، روستاهای باستانی و شهرهای کهن باشکوه و همچنین مناظر بی‌پایان قابل دیدن است. اگرچه از گذشته‌ها بیابان‌ها مهمترین مقصد علاقمندان به کیهان‌شناسانی بوده، در سال‌های اخیر محیط و اکوسیستم بی‌نظیر بیابان، تپه‌های شنی و ماسه‌های روان، پوشش گیاهی و جانوری خاص این نوع اقلیم، گردشگری بیابانی را در کانون توجه‌ها قرار داده است. از این گذشته فرهنگ و سبک زندگی مردمان کویر و بیابان نیز از دیرباز شهره خاص و عام بوده و این بر جذابیت‌های بیابان‌ها می‌افزاید. ایران نیز با داشتن دو دشت بزرگ لوت و کویر مقصد بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی است.
گردشگری شهری (Urban tourism)
گردشگری شهری از دم‌دستی‌ترین و در عین حال پرطرفدارترین شکل گردشگری در جهان است. معمولا جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی و به طور کلی اغلب نیازهایی که یک گردشگر احساس می‌کند و براساس آن دست به سفر می‌زند، در شهرها متمرکز است و این برای گردشگری شهرها امتیاز ویژه‌ای محسوب می‌شود. وجود موزه‌ها و آثار و بناهای تاریخی و فرهنگی، پارک‌ها و بوستان‌ها، مجتمع‌های فرهنگی اعم از سالن‌های سینما و تئاتر و موسیقی، شهربازی‌ها، مراکز تجاری و خرید و بافت‌های سنتی و… در هر شهری گردشگران زیادی را به سمت خود می‌کشد. نمونه بازر این گونه شهرها شیراز و اصفهان در داخل کشور است.
شهرهای توریست‌پذیر برای اینکه بتوانند به گردشگران خدمات لازم را بدهند و رضایت آن‌ها را جلب کنند، معمولا سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی بر روی شبکه‌های حمل و نقل، اقامت‌گاه‌ها و رستوران‌ها می‌کنند.
گردشگری آموزشی (Educational tourism)
توضیح گردشگری علمی و آموزشی و گردهمایی سهل و ممتنع است. از یک سو هر سه ویژگی‌های مشترکب دارند و از جهتی نیز تفاوت‌های ماهوی. اما همانطور که از نام این نوع گردشگری مشخص است با هدف آموزش یا بهتر است بگوییم با هدفی جز لذت و تفریح صورت می‌گیرد. گردشگران در این نوع گردشگری هدف اصلی‌شان انجام تحقیق و پژوهش یا شرکت در همایش‌ها و کنفرانس‌های علمی است.
در کنار حضور در گردهمایی‌های علمی که محققان و پژوهشگران را به مقاصد خاصی می‌کشاند، زمینه آشنایی بیشتر با دیگر جاذبه‌های توریستی شهر میزبان گردهمایی یا کنفرانس و… نیز فراهم می‌شود. هدف ثانویه اغلب برگزارکنندگان کنفرانس‌ها و سمینارهای بین‌المللی نیز همین موضوع است.
گردشگری روستایی (Rural tourism)
تمایز روستا از شهرها در گردشگری نه جاذبه‌های تاریخی و آثار و ابنیه‌هاست بلکه غنای فرهنگی و چشم‌اندازها و جاذبه‌های طبیعی و در یک کلام کالاهای فرهنگی است که اتفاقا گردشگران نیز به آن علاقه زیادی دارند. گردشگری روستایی بر مشارکت فعال در سبک زندگی روستایی متمرکز است که خود می‌تواند نوعی اکوتوریسم باشد. بسیاری از روستاها این قابلیت را دارند که توریسم را تسهیل کنند زیرا بسیاری از روستائیان مهمان‌نواز و مشتاق استقبال از بازدیدکنندگان (و بعضی اوقات حتی میزبان) هستند، کسب و کارهای روستاییان که اغلب کشاورزی است، مکانیزه‌تر شده و این فرصت را به روستانشینان می‌دهد که زمان بیشتری را با گردشگران بگذرانند. گردشگری روستایی فرصتی بی‌نظیر برای غوطه‌ور شدن در فرهنگ روستایی است. گردشگران به مکان‌هایی سفر می‌کنند که سبک و روش‌های زندگی کمتر تغییر کرده و همچنان سنتی است، جائی که همه چیز هنوز با دست ساخته و پرداخته می‌شود و از انسان‌ها باید با استانداردهای غیر از جوامع شهری نگریسته شوند. یعنی در گردشگری روستایی همه چیز به بکر بودن فرهنگی و محافظت از تأثیرات بیرونی گرایشات شهری بستگی دارد.
گردشگری روستایی چنانچه در منطقه‌ای رونق یابد، منجر به رشد و توسعه آن منطقه و خلق فرصت‌هایی جدید می‌شود. در سال‌های اخیر بسیاری از مردم شهرنشین علاقه پیدا کرده‌اند که به محیط‌هایی روستایی که دارای محیطی آرام و آب و هوایی سالم است، سفر کنند و همین هم گردشگری روستایی را به یکی از مدل‌های در حال رشد گردشگری در ایران و جهان تبدیل کرده است.
گردشگری عشایری (Nomadic tourism)
گردشگری عشایری هم یکی از انواع گردشگری است. نقطه قوت گردشگری قومی و عشایری در مشاهده سبک زندگی اقوام مختلف است. اساسا یکی از اهداف گردشگران نیز همین است که از مختصات و ویژگی‌های مقاصد خود سر دربیاورند و آشنا شوند. در گردشگری قوم‌محور و عشایری بحث اصلی این است که این نوع سبک‌های زندگی در خطر انقراض قرار دارند و اگر کاری کرد که گردشگران شناخت کافی را از آن‌ها پیدا کنند و به تجربه زیسته آن‌ها را ولو به صورت بسیار محدود تجربه کنند و بیازمایند، علاوه بر اینکه معیشت و رفاه افراد و قشرهای عشایری تامین می‌شود، فرهنگ، سنت‌ها و از همه مهمتر میراث این افراد از گزند در امان می‌ماند و فراموش نمی‌شود. در گردشگری عشایری، گردشگران در مراسم‌ها و آیین‌های ویژه عشایر و قوم‌های مختلف دیگر حضور می‌یابند و علاوه‌بر اینکه خودشان با فرهنگ و آداب و رسوم و شیوه زندگی‌شنا آشنا می‌شوند، جریانی از درآمد را هم به آن‌ها تزریق می‌کنند.
متاسفانه زندگی عشایری و این نوع سبک زندگی و فرهنگ آن در عصر ماشینی کنونی در حال از بین رفتن است و باور چندانی به حفظ آن وجود ندارد. ایران نیز دارای ظرفیت‌های بسایری در زمینه گردشگری قومی و عشایری است.
گردشگری ماجراجویانه (َAdventure tourism)
اگر فکر می‌کنیم گردشگری فقط این است که عده‌ای زن و مرد میانسال به بالا که زمان و پول کافی دارند، دست به سفر می‌زنند، سخت در اشتباه هستیم. گردشگری سن و جنس خاصی نمی‌شناسد و درباره کسانی که هیجان دوست دارند و اهل کارهای مخاطره‌آمیزند، نوعی از گردشگری به نام گردشگری ماجراجویانه به وجود آمده است. این قاعده که همه افراد مستحق بهترین خدمات در گردشگری هستند درباره گردشگری ماجراجویانه به این صورت است که کیفیت با هیجان‌انگیزترین شکل ممکن دریافت شود. در حقیقت این نوع از انواع گردشگری ، گردشگران فعالیت‌های ماجراجویی مانند کوه‌نوردی، کوه‌نوردی، غواصی و… را انجام دهند. این نوع از گردشگری در میان گردشگران رده‌های سنی جوان بسیار محبوب است. گردشگری ماجراجویی گردشگران را ترغیب می‌کند که به خارج از مناطق خاصی بروند تا به اصطلاح آدرنالین خونشان بالا برود. در گردشگری ماجراجویانه راه‌های جدید و غیرعادی که ارتباط زیادی هم با سطح مهارت‌ها و تواناییهای جسمی دارد، امتحان می‌شود.
در این نوع گردشگری سفر رویایی آن است که پر از شگفتی باشد و بهترین تجارب و خاطرات را در طول سفر به همراه آورد. برای مثال خبری از هواپیما، کشتی، قطار یا اتومبیل نیست بلکه وسیله سفر کایاک، کانو، اسب‌سواری، شتر سواری، بالن‌سواری و… وسیله سفر است. در حقیقت گردشگری ماجراجویانه ترکیبی از لذت و هیجان است و در مناطق دارای شرایط اقلیمی و طبیعی خاص مثل کوهستان‌های پربرف یا بلند، رودخانه‌های تیز و پرآب و خروشان و… طرفداران زیادی دارد.
گردشگری فضایی (Space Tourism)
گردشگری فضایی یکی از انواع گردشگری است. این نوع از گردشگری عبارت است از سفر از زمین خاکی که خانه انسان است به جایی خارج از جو. گردشگری فضایی در سال‌های اخیر با سرمایه‌گذاری‌هایی که روی ایده مسافرت‌های فضایی شده، بسیار مورد توجه قرار گرفته است. گرچه گردشگری فضایی برای اهداف تفریحی است و به پای گردشگران آن گران و پر هزینه درمی‌آید، بسیاری معتقدند در آینده اگر سیاره‌ای سکونت‌پذیر پیدا شد، راحت‌تر می‌توان به این مقاصد سفر کرد. براساس آمارها طی سال‌های 2001 تا 2009، 7 جهانگرد فضایی 8 پرواز فضایی را روی یک فضاپیمای سایوز روسی به ایستگاه فضایی بین‌المللی رفتند.
امسال قیمت عمومی سفرهای فضایی در محدوده 20 تا 25 میلیون دلار برای هر سفر بود. امسال برای نخستین بار تسلا که شرکتی خصوصی است، دو فضانورد را با راکت‌های اختصاصی خود به ایستگاه بین‌المللی برد.
گردشگری مجازی (Virtual tourism)
گردشگری مجازی یکی دیگر از انواع گردشگری است. گردشگری مجازی از دسته‌های نسبتا جدید گردشگری است که در یکی دو دهه گذشته بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. همانطور که از اسم این نوع از گردشگری مشخص است، تکیه اصلی این نوع گردشگری بر پیشرفت‌های فناورانه اطلاعاتی و ارتباطی حوزه‌های وب و اینترنت، صوت و تصویر و ویدیو، نقشه، شبیه‌سازی، واقعیت افزوده و… است. به این صورت که گردشگر بدون اینکه در مقصد و مکان گردشگری به صورت فیزیکی حضور داشته باشد، به کمک فناوری به گشت و گذار می‌پردازد و حتی دقیق‌ترین و ریزترین جزئیات را نیز دریافت می‌کند. توریسم مجازی که به عنوان توریسم واقعیت مجازی نیز شناخته می‌شود، در دوران اخیر به طور فزاینده‌ای در بین ذی‌نفعان صنعت گردشگری رواج بسیاری یافته است. با تکیه بر تحولات فن‌آورانه و استفاده از اینترنت در سراسر جهان و آشنایی نسبی مردم با مفهوم گردشگری هوشمند، اکنون فعالیت‌های گردشگری مجازی در بسیاری از بخش‌های صنعت سفر و گردشگری مشاهده می‌شود.
این نوع گردشگری در مقایسه با انواع گردشگری فیزیکی کم‌هزینه‌تر بوده و برای کسانی که امکان و فرصت مسافرت به مقاصد توریستی و دیدن جاذبه‌های آن مناطق را ندارند، مناسب است. همانطور که می‌دانیم در برخی موارد گردشگران امکان رفتن به مکان‌ها و جاذبه‌های گردشگری به خصوص اماکن و بناهای تاریخی را به دلایل امنیتی یا حفاظتی ندارند. در این مواقع گردشگری مجازی که از آن به گردشگری هزاره سوم هم یاد می‌شود، بهترین راه برای دیدن آن آثار و بناهاست. به عبارت دیگر از جنبه مقایسه‌ای، گردشگری مجازی، محدودیت‌های فضایی، مکانی و زمانی گردشگری فیزیکی و محیطی را ندارد و حتی در برخی موارد برتری‌هایی هم دارد. برای نمونه جریان تبادل اطلاعات و داده‌ها به سرعت انجام می‌شود و گردشگر به محض اینکه اراده به آشنایی و دیدن و حضور داشته باشد، اطلاعات در اختیار او قرار می‌گیرد. علاوه بر این انتشار اطلاعات و داده‌های مختلف چندرسانه‌ای از مناطق و جاذبه‌های گردشگری به آشنایی بیشتر عموم مردم و گردشگران با آن مکان‌ها کمک می‌کند.
سوم اینکه گردشگری مجازی این فرصت را فراهم می‌کند که گردشگرانی تجربه‌های خود را با دیگران به راحت‌ترین شکل ممکن به صورت داده و صوت و تصویر به اشتراک بگذارند. گردشگری مجازی کمک می‌کند که ظرفیت‌های حمل‌و‌نقل و اقامت و پذیرایی در مناطق مختلف معرفی شوند و به گردشگرانی که مایل به حضور فیزیکی دارند؛ قدرت انتخاب بیشتری می‌دهد. گردشگری مجازی در زمینه تبلیغات و بازاریابی بسیار پرکاربرد خواهد بود؛ منجر به اشکال جدیدی از کارآفرینی دیجیتال می‌شود؛ به دلیل پیوندهایی که با شبکه‌های اجتماعی دارد، بیشتر عمومیت می‌یابد و… . بیشتری استفاده از آن را دارند. نمونه بارز این نوع گردشگری می‌توان در ایام شیوع ویروس کرونا مشاهده کرد. با تعطیلی موزه‌ها و اماکن مختلف گردشگری، بسیاری از کشورها به گردشگری مجازی روی آورند. موزه‌ها و گالری‌های زیادی در سرتاسر جهان تور مجازی برقرار کردند و سرویس‌هایشان را در دسترس علاقمندان قرار دادند تا بتوانند از منازل خود در روزهای قرنطینه گشتی در این مکان‌ها بزنند.
