بسیاری از زیباترین منابع جهان، در دل مناطق و اجتماعاتی قرار گرفته‌اند که امروزه در خطر انقراض و نابودی‌اند. فشارهای زیادی که در چند دهه اخیر در نتیجه جهانی شدن بر فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌های مختلف وارد شده، به نوعی مقاومت فرهنگی در ابعادی اجتماعی دامن زده است. تعلق شدید به هویت‌های قومی برای جلوگیری از حذف و به حاشیه رفتن آنها روی دیگر سکه جهانی شدن است. در کشورهایی که دارای سطح بالاتری از تنوع و تکثر قومی و قبیله‌ای هستند، یا پهنه فرهنگی آنها درون‌زا و بومی است، گردشگری اجتماع محور درهای جدیدی را به روی آنها باز کرده است. نوعی از گردشگری که اهتمام اصلی به تعلق قومی و جماعتی قوی در میان گروه‌های خاص است که گفته می‌شوند توان توسعه‌ای بالایی دارند.
گردشگری اجتماع محور چیست؟
صنعت گردشگری راهی مطمئن برای غلبه بر پایین بودن سطح درآمد و خلق فرصت‌های جدید شغلی و رشد اقتصادی و اجتماعی و امیدوارکننده برای کاهش فقر بخصوص در نواحی که به نحوی دچار رکود و بی‌رونقی هستند. گردشگری اجتماع محور (Community based tourism) شکلی از بوم گردی است که بر رشد و پیشرفت اجتماعات محلی تمرکز دارد و به ساکنین این اجتماعات این امکان را می‌دهد که امور مرتبط با پیشرفت اجتماع خود را در ابعاد اقتصادی و فرهنگی در دست داشته باشند. گردشگری اجتماع محور بستری است که استمرار و پیوستگی فرهنگی یک منطقه را حفظ می‌کند و از توان‌های قومی و فرهنگی برای دستیابی به اهداف توسعه اقتصادی در ابعاد محلی، منطقه‌ای و ملی بهره گرفته می‌گیرد.
ویژگی‌های گردشگری اجتماع محور
در گردشگری اجتماع محور بخش عمده‌ای از مدیریت و در نتیجه سود حاصل از فعالیت‌های توریستی در اجتماع میزبان باقی می‌ماند. هرچند این نوع بوم گردی به کمک مسئولیت‌پذیری جمعی افراد از داخل و نیز خارج از این اجتماع اجرا می‌شود.
در گردشگری اجتماع محور ساکنان محلی اجتماع مورد نظر، محیط و نیز شیوه زندگی خود را با گردشگران شریک می‌شوند و در این فرآیند درآمد برای اجتماع محلی درآمدی پایدار ایجاد و منجر به رشد اقتصاد آنها می‌شود. ویژگی محوری گردشگری اجتماع محور این است که توازن فرهنگی و اقتصادی برقرار می‌کند و در سطح فراملی نیز توجه گروه‌های اجتماعی مختلف را به کانون‌های اثرگذاری تبدیل می‌کند.
گردشگری اجتماع محور تاکیدی بر این نکته است که بی‌توجهی به تنوع قومی و فرهنگی منجر به پدیده‌های ناخوشایندی مثل فرورفتن در پیله فرهنگی و قطع رابطه با دیگران و در یک کلام نابودی فرهنگی می‌شود. اتفاقی که یکی از تالی فاسدهای جهان مدرن قلمداد می‌شود اما همزمان نسخه و راه‌حل آن را نیز ارائه کرده است.
در گردشگری اجتماع محور از بسترهای فرهنگ قومی و محلی استفاده می‌شود تا تبادل فرهنگی میان اقوام و گروه‌های مختلف صورت گیرد. تعصب، خود محوربینی و حتی نژادپرستی از فرهنگی به فرهنگ دیگر چیزی است که گردشگری اجتماع محور از آن جلوگیری به عمل می‌آورد و اجازه می‌دهد هویت‌ها و فرهنگ‌های مختلف پاس داشته شوند.
فعالیت‌هایی که زیر حوزه گردشگری اجتماع محور شکل می‌گیرد، همچون برگزاری جشن‌های محلی و آداب و رسوم با همراهی گردشگران، شراکت دادن آنها در فعالیت‌های روزمره‌ای که لازمه شیوه زندگی و فرهنگ ساکنان است، و همچنین فروش صنایع دستی و تولیدات محلی، به ساکنان این اجتماع کمک می‌کند در حین حفظ فرهنگ و شیوه زندگی خود، درآمدی پایدار برای خود ایجاد کرده و بخشی از دنیای مدرن امروزی باشند.
گردشگری اجتماع محور چه می‌کند؟
در گردشگری اجتماع محور فرض بر این است که مناطق مختلف با سطوح مختلفی از توان توسعه‌ای و خصوصیات فرهنگی قومی و جماعتی این ظرفیت را دارند که بستری همبسته‌ساز برای شکل‌گیری بازارهای گردشگری قومی و محلی باشند. استمرار و پیوستگی فرهنگی ویژگی ذاتی جوامع محلی است. به طوری که می‌توان گفت کیفیت گردشگری به حضور و پررنگ بودن جوامع میزبان بستگی دارد. در گردشگری اجتماع محور می‌توان از این اصل استفاده کرد و به هویت و ارزش‌ها و هنجارهای گروه‌ها و اجتماعات مردم بومی در مناطق مختلف شکلی کالایی داد. منظور از کالایی در اینجا شکل و قالب عرضه و ترویج این ارزش‌ها و به عبارتی دقیق‌تر فعالیت‌های گردشگری است.
گردشگری اجتماع محور از گزاره‌هایی است که به ایجاد ارتباطات مؤثر کمک شایانی می‌کند و در ارتباط و آشنایی مردم با یکدیگر به ویژه در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، موجب فراگیری اجتماع ملی می‌شود و همه اقوام را در عضویت اجتماع ملی درمی‌آورد. از سویی دیگر گردشگری اجتماع محور با تعمیق وفاداری مردم به هویت و ارزش‌های خود، ثبات و پایداری اجتماع محلی را تضمین می‌کند.
گردشگری اجتماع محور اشتراکات زیادی با گردشگری روستایی، گردشگری عشایری، گردشگری قومی، گردشگری فرهنگی و… دارد و جریانی موثر را شکل می‌دهد که نهایت آن حفظ و اشاعه هویت گروه‌های قومی مختلف و تقویت بنیه اقتصادی آن‌هاست. گردشگری اجتماع محور این فرصت را به گروه‌های مختلف می‌دهد که فرهنگ و میراث غنی خود را حفظ و عرضه کنند و بدین ترتیب سنت‌ها، میراث و آیین و زبان و افتخارات فرهنگی خود را احیاء کنند
گردشگری اجتماع محور فقرزداست
فعالیت‌های گردشگری اجتماع محور، از دو مسیر به رفع فقر در اجتماعات روستایی کمک می‌کند، اولین راه ایجاد درآمدی پایدار از راه گردشگریست. در عین حال، رفت و آمد و در ارتباط قرار گرفتن با جامعه مدرن جهانی، به ساکنان این اجتماعات امکانات آموزشی بسیاری می‌دهد و توانایی آنها را در تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی دوراندیشانه با در اختیار قرار دادن ابزارها و دانش مورد نیاز افزایش می‌دهد.
دومین راه بیشتر جنبه بلندمدت دارد و در زدودن فقر به صورت پایدار در این مناطق موثر خواهد بود. گردشگری اجتماع محور، باید بخشی از استراتژی بلند مدت رشد یک منطقه باشد و با هماهنگی‌های دقیق متناسب با نیازهای و خواسته‌ها و شرایط فرهنگی و اقلیمی اعضای اجتماع میزبان برنامه‌ریزی بشود. از این نظر، افراد محلی که در برگزاری این برنامه‌ها همکاری می‌کنند، نه کارمندان آژانس‌های برگزارکننده تورها، بلکه در حقیقت مدیران و برنامه‌ریزان اصلی این برنامه‌ها هستند.
اگر چنین شود در آن صورت گردشگری مسئولیت‌پذیر دیگر امری جانبی و فرعی در این اجتماعات نیست و باید به عنوان یکی از ابزارهای استراتژیک برای رشد و پیشرفت چشم‌گیر این اجتماعات در برنامه‌ریزی‌های کلان در نظر گرفته شود.
معیارهای گردشگری اجتماع محور
چندین معیار مختلف برای گردشگری اجتماع محور وجود دارد که بدین شرحند:
- هویت
- اصالت و آداب و لباس محلی
- آگاهی و هماهنگی بومی
- مدیریت محلی
- پیشرفت اقتصادی پایدار
در ادامه هر یک از این موارد را توضیح می‌دهیم:
هویت
احترام گذاشتن و کمک به حفظ ویژگی‌های محیطی و فرهنگی در گردشگری اجتماع محور موجب می‌شود ساکنان اجتماع میزبان بتوانند با تکیه بر آداب و رسوم تاریخی خود، فعالیت‌هایی سازنده را انجام دهند. فعالیت‌هایی که بر پیشینه‌های قومیتی آن اجتماع تکیه دارد و وجوه بی‌نظیر و منحصربه‌فرد فرهنگی، تاریخی و جغرافیایی همچون ویژگی‌های اقلیمی، معماری، فرهنگ غذایی و صنایع دستی آن اجتماع را بازنمایی می‌کند.
اصالت و آداب و لباس محلی
گردشگری اجتماع محور، روی به اشتراک‌گذاری فعالیت‌های فرهنگی به ویژه فعالیت‌هایی که جنبه سنتی و اصیل دارند تمرکز دارد. در این نوع گردشگری، موقعیت‌های ارزشمندی همچون همخانه شدن با اهالی اجتماع، و صحبت‌‌های هفتگی و به اشتراک گذاشتن تجارب، بستری را فراهم می‌آورد تا گردشگران و اهالی اجتماع محلی به صورت دو طرفه، تجارب خود را در حوزه‌های غذا، موسیقی، فولکلور و کالاها و صنایع دستی با یکدیگر به اشتراک بگذارند. در این حالت هر دو فرهنگ میهمان و میزبان، با تمام تفاوت‌های ذاتی‌شان در کنار یکدیگر از احترام و ارزش برخوردار خواهند بود.
آگاهی و هماهنگی بومی
گردشگری اجتماع محور، به عنوان بخشی از یک برنامه‌ریزی وسیع‌تر، با هماهنگی کامل با نیازهای اجتماع، در راستای حفظ ویژگی‌ها طبیعی و فرهنگی منطقه عمل می‌کند. در چنین برنامه‌ای، هر یک از اجزا، نقشی کوچک در پیشبرد برنامه بزرگ‌تر دارند و بر بخشی از زیست‌بوم تاثیر می‌گذارند. این تاثیرگذاری در حوزه گردشگری، عناصر بومی و فرهنگی همچون معماری و اقلیم است. حفظ طبیعت از راه هماهنگی با آن، از مهمترین ویژگی‌هایی است که زیرساخت برنامه‌های گردشگری اجتماع محور را تحت تاثیر قرار می‌دهد و در ساخت بناهای مورد نیاز همچون حمام‌ها و جاده‌ها و مسافرخانه‌ها باید در نظر گرفته شوند.
مدیریت محلی
گردشگری اجتماع محور به صورت محلی، یعنی توسط افراد همان اجتماعِ میزبان مدیریت شود. چنین مسئله‌ای پایه‌های اعتماد افراد محلی به فعالیت‌های گردشگری را بنا می‌کند و موجب می‌شود تصمیم‌گیری‌ها شفاف و متناسب با نیازهای حقیقی اجتماع میزبان باشد و در عین حال با ویژگی‌های فرهنگی، اقلیمی محل و چشم‌انداز بلندمدت اجتماع تضاد نداشته باشد. مدیریت محلی، به مرور موجب می‌شود تا افراد اجتماع به ابزار و دانش لازم برای تصمیم‌گیری در این ابعاد مسلط شوند و در نتیجه بتوانند بر روند‌های گردشگری در منطقه خود، مسلط شده و فواید اجتماعی و اقتصادی حاصل از آن را در راه پیشرفت و دستیابی به اهداف اجتماع صرف کنند.
پیشرفت اقتصادی پایدار
گردشگری اجتماع محور، با استفاده پایدار از منابع طبیعی و فرهنگی، درآمد پایداری برای محلیان ایجاد می‌کند و در تمام برنامه‌های این شکل از گردشگری باید سازوکارهایی برای اطمینان از انتفاع محلیان از این پروژه‌ها در نظر گرفته شود. به عبارت دیگر جوامع محلی نیز باید از اقتصاد گردشگری منتفع شوند
ارکان مدل گردشگری اجتماع محور
یک مدل موفق گردشگری اجتماع محور از همکاری اجتماعات محلی موجود، رهبران تسهیلگر در فعالیت‌های اجتماعی و افراد محلی شکل می‌گیرد. در فعالیت‌های گردشگری هر کدام از اینها قوایی فکری و بازوهایی اجرایی هستند که با هماهنگی با یکدیگر و بدون بر هم زدن تعادل اجتماعی و توازن منطقه‌ای و محیطی کسب و کارهای مرتبط با گردشگری را راه می‌اندازند. به این ترتیب درآمد حاصل از گردشگری و به تعبیری اقتصاد گردشگری موجب می‌شود ارزش افزوده ایجاد شده در داخل اجتماع باقی می‌ماند و به رشد و توسعه منطقه کمک می‌کند.
این شکل گردشگری را در برخی منابع، با عنوان گردشگری مسئولیت‌پذیر نیز می‌شناسند؛ چرا که جنب و جوش بیشتر زندگی و درآمد اقتصادی جانبی برای اجتماع میزبان به ارمغان می‌آورد در حالی که برخی دیگر از اشکال گردشگری، با بهر‌کشی بیش از ظرفیت، موجب نابودی تدریجی فرهنگ و طبیعت مناطق میزبان می‌شوند. در نهایت اینکه گردشگری اجتماع محور شباهت‌های زیادی با دیگر انواع سبک‌های گردشگری دارد، به دلیل اینکه تاکید بر سرمایه فرهنگـی به مثابه یکی از مهـمتـرین منـابع درآمدزایی اجتماع‌های محلی و منطقه‌ای مغفول مانده می‌کند، بیش از دیگر گردشگری‌ها بر جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی گردشگری تاکید می‌کند.
