در شرایطی که صنعت گردشگری چندین سال است با فضای مجازی و نوآوری‌های آن انس یافته و کسب و کارها و استارتاپ‌های زیادی در گوشه و کنار جهان ابتکار عمل را در زنجیره صنعت گردشگری به دست گرفته‌اند، در ایران هنوز بسترهای لازم برای فعالیت این نوع کسب و کارها فراهم نشده است. گذشته از نبود آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های اختصاصی برای کسب و کارهای نوآور گردشگری و حمایت نشدن از آنها، در برخی موارد هم که قانون‌گذار سعی کرده، کاری انجام دهد، نه‌تنها تغییری در وضعیت ایجاد نشده، بلکه سردرگمی‌های فعالان این بخش را دوچندان کرده است.نمونه‌اش شیوه نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی است که ۱۶ ماده و شش تبصره دارد و معاونت گردشگری وزارت میراث فرهنگی دی‌ماه سال گذشته آن را تصویب و برای اجرا ابلاغ کرده است.
چرایی تدوین شیوه نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی
صنعت گردشگری برای هر کشوری یک معنا را می‌دهد. برخی از کشورها تنها راه درآمدشان از این صنعت تامین می‌کنند و به اصطلاح اقتصادشان گردشگری است و برای بسیاری دیگر راه‌حلی جایگزین است برای کشوری مانند ایران که عمده درآمد خود را از طریق فروش نفت و مشتقات آن تامین می‌کند، گردشگری نه لزوما یک منبع مکمل، بلکه شاید بتوان ادعا کرد تنها راه‌حل است. تاثیر مثبت گردشگری بر اشتغالزایی و ارزآوری و رشد اقتصادی و توسعه کشور بر کسی پوشیده نیست و در چند دهه گذشته هم تلاش‌هایی برای ترغیب گردشگران بین‌المللی برای ورود به کشور و تقویت زیرساخت‌ها صورت گرفته است.
تا این لایه از سیاست‌گذاری با کمی اغماض و چشم بستن بر نقص‌ها، کاستی‌ها و خطاهای سیاست‌گذاری و اجرایی در راهبری و مدیریت گردشگری، ایران به عنوان یکی از قطب‌های گردشگری در جهان، همان راهی را رفته که دیگران رفته‌اند. هرچند از نظر بهره‌وری تفاوت‌ها زمین تا آسمان است. در گردشگری آنلاین اما چنین خبرهایی نیست و همچنان مشغول آزمون و خطا برای ساماندهی به کسب و کارها نوآور هستیم. مواردی مثل همین شیوه نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی.
خلاصه این آیین‌نامه این است که کسب و کارهای گردشگری اعم از استارتاپ‌ها، شرکت‌های خلاق، مراکز شتابدهنده گردشگری و… از این به بعد ملزم هستند برای هرگونه فعالیت در فضای آنلاین ابتدا از دولت مجوز بگیرند. عنوان فرعی این شیوه نامه نیز مصادیق فعالیت در فضای مجازی را مشخص کرده است: فعالیتهای الکترونیکی اطلاع‌رسانی، بازاریابی، فروش و استارتاپ‌های خدمات گردشگری.
وزارت میراث فرهنگی در مقدمه شیوه نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی، به توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در صنعت گردشگری و اشاره کرده و نوشته در اجرای وظایف قانونی و حاکمیتی خود و به استناد به دو ماده قانونی و همینطور مصوبه کمیسیون ارتقاء امنیت گردشگران، این شیوه‌نامه را تهیه کرده است. دو ماده قانونی که از آن یاد شده یکی ماده ۷ «قانون توسعه صنعت ایرانگردی و جهانگردی» است که در سال ۱۳۷۰ به تصویب مجلس رسیده و دیگری ماده ۲۵ «آیین‌نامه ایجاد، اصلاح، تکمیل، درجه‌بندی و نرخ‌گذاری تاسیسات گردشگری و نظارت بر فعالیت آنها» مصوب سال ۱۳۹۴ هیئت دولت است.
در ماده قانونی اول چنین آمده که «صدور هر گونه مجوز برای تأسیس و ایجاد دفاتر خدمات مسافرتی و تأسیسات ایرانگردی و جهانگردی منحصراً به عهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و دفاتر خدمات مسافرتی و تأسیسات ایرانگردی و جهانگردی متعلق به بخش دولتی و خصوصی و نهادها موظف به رعایت سیاست‌ها، مقررات، آیین‌نامه و دستورالعمل‌های ابلاغی از طرف وزارت مذکور (فرهنگ و ارشاد اسلامی) هستند.»
در ماده قانونی استنادی دوم نیز وزارت میراث فرهنگی مکلف شده «دستورالعمل نحوه تشکیل و فعالیت تشکل‌های تأسیسات گردشگری و نیز صدور مجوز برای اشخاص حقوقی برای فعالیت در تأسیسات گردشگری و سایر دستورالعمل‌های مورد نیاز در اجرای این آیین‌نامه را تهیه و با تأیید رئیس سازمان (وزیر) ابلاغ کند.»
تعاریف در شیوه نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی
در ماده یک شیوه‌نامه، واژه‌ها و عبارات بکار رفته تعریف شده‌اند. از جمله اینکه منظور از تشکل حرفه‌ای، مجموعه‌ای تخصصی است که بر اساس دستورالعمل اجرایی تشکل‌های حرفه‌ای و با نظارت وزارت میراث فرهنگی ایجاد شده است. متقاضی نیز عبارت است از هر شخص حقیقی یا حقوقی متقاضی اخذ گواهینامه حرفه‌ای فعالیت کسب و کار گردشگری فضای مجازی. گردشگری فضای مجازی (الکترونیک) نیز طبق تعریف «بخشی از فعالیتهای گردشگری الکترونیک است که از فناوری‌های رو به توسعه سریع؛ مانند ارتباطات، منابع اطلاعاتی، برنامه‌ریزی و مدیریت گردشگری استفاده می‌کند و شامل فعالیتهای اطلاع‌رسانی بازاریابی و تبلیغات، فروش، مراکز خلاق و استارتاپ‌های خدمات گردشگری» است.
مرکز گردشگری خلاق دیگر عبارتی است که در ماده یک شیوه نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی درباره آن صحبت شده و شامل «اشخاص حقیقی یا حقوقی است که جوهره رشد آنها خلاقیت و نوآوری برای ارائه محصولات و خدمات جدید و مدل‌های نوین کسب و کار در سطح بازار هدف است». همچنین در شیوه‌نامه تاکید شده که رشد و توسعه محصولات و خدمات مرکز خلاق گردشگری متفاوت از شرکت‌های دانش‌بنیان است. یعنی کسب و کارهایی که محصولات آنها صرفا مبتنی بر فناوری پیشرفته نیست و به صورت غیرالکترونیکی نیز ارائه می‌شوند.
شیوه نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی، استارتاپ خدمات گردشگری را نیز به این صورت تعریف کرده است: «کسب و کارهای نوپایی که در بخش گردشگری ارزش‌آفرین و حول محور تکنولوژی به شکل مبتکرانه و خلاقانه با شیوه‌های نوین ایجاد شده باشند.» در ماده یک شیوه‌نامه مراکز شتابدهنده و کمیته فنی نیز تعاریف خود را دارند.
اهداف شیوه نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی
موضوع شیوه‌نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی که در ماده ۲ منعکس شده است. وزارت میراث فرهنگی هدف خود از تدوین دستورالعمل را اعطای گواهینامه تخصصی برای آن دسته از اشخاص حقیقی و حقوقی اعلام که به ارائه خدمات گردشگری در فضای مجازی اقدام می‌کنند. هدف دوم نیز نظارت بر فعالیت و عملکرد فعالان دارای این گواهینامه‌های تخصصی است. در تبصره این ماده چنین آمده که اشخاصی که در گذشته در چارچوب آئین‌نامه‌‌ها و مقررات وزارتخانه برای فعالیت در حوزه گردشگری مجوز گرفته باشند صرفا مجازند در چارچوب مجوز خود فعالیت کنند و نیازی به اخذ گواهینامه جهت فعالیت خود در فضای مجازی ندارند، اما اگر بخواهند خارج از موضوع مجوز خود به فعالیت بپردازند، باید گواهینامه تخصصی بگیرند.
مراحل صدور و شرایط گواهینامه تخصصی کسب و کار گردشگری فضای مجازی
در ماده ۳ شیوه‌نامه مراحل صدور گواهینامه تخصصی تشریح شده است. به این صوت که متقاضی دریافت گواهینامه باید در سامانه الکترونیکی تقاضای خود را ثبت و کدرهگیری دریافت کند. پس از آن موظف است حداکثر ظرف مدت ۷۲ ساعت مدارک لازم را ارسال می‌کند. در مرحله بعد کمیته فنی (متشکل از مدیرکل یا معاون گردشگری استان، مسئول امور حقوقی، مسئول امور فناوری، نماینده تشکل حرفه‌ای مربوطه (در صور وجود) و یک نفر از اساتید دانشگاهی خبره و مجرب (به انتخاب مدیرکل)) حداکثر ظرف مدت یک هفته پس از دریافت مدارک، بررسی کارشناسی را انجام و پاسخ اولیه را به متقاضی می‌دهد.
اداره کل استان نیز به صورت همزمان نسبت به ارسال استعلام‌ها اقدام می‌کند که ۱۵روز و حداکثر ۳۰ روز به طول می‌انجامد. در مرحله بعد اگر مدارک متقاضی تکمیل، و اداره کل نظارت نیز تاییدیه الکترونیکی را صادر کرده باشد، اداره کل استان گواهینامه تخصصی متقاضی را صادر می‌کند که اعتبار آن یک سال است. آخرین مرحله نیز مراجعه دارندگان گواهینامه تخصصی به مرکز توسعه تجارت الکترونیکی و دریافت نماد اعتماد الکترونیک است.
مطلب پیشنهادی: وزارت گردشگری استارتاپ‌های این حوزه را به رسمیت بشناسد!
ماده ۴ شیوه‌نامه درباره شرایط صدور گواهینامه تخصصی است. متقاضی باید ایرانی باشد و مراجع ذی‌ربط صلاحیت او را تایید کرده باشند. درباره اشخاص حقوقی گفته شده موضوع فعالیت کسب و کار آنها باید با موضوع شیوه‌نامه همخوانی داشته باشد. معرفی آدرس دقیق مکان فعالیت با ارائه خدمات و ارائه تضمین معتبر حسن انجام کار و همینطور ارائه خلاصه‌ای از برنامه اجرایی طرح پیشنهادی از دیگر مواردی است که برای دریافت گواهینامه تخصصی گردشگری لازم است.
مدارک لازم برای دریافت گواهینامه نیز شامل این مواردند: تصویر شناسنامه و کارت ملی و کارت پایان خدمت نظام وظیفه یا معافیت دائم یا پزشکی یا معافیت تحصیلی، گواهی صلاحیت فردی از مرجع ذیصلاح، تصویر سند مالکیت یا اجاره نامه رسمی دفتر کار یا اقامتگاه قانونی متقاضی و سپردن تضمین معتبر حسن انجام کار به مبلغ پانصد میلیون ریال و ارائه تعهد نامه محضری، ثبت تقاضا و بارگذاری خلاصه طرح اجرایی در سامانه، ارائه نام پایگاه اینترنتی و مدارک ثبتی آن (در خصوص کسب و کارهای مجازی مرتبط به تشخیص کمیته فنی)، ارائه نام، ارائه لوگوی تجاری. در تبصره این ماده نیز آمده که میزان تضمین سپرده شده، براساس تشخیص وزارتخانه، هر دو سال یک بار متناسب با نرخ تورم رسمی افزایش می‌یابد.
وظایف دارندگان گواهینامه تخصصی کسب و کار گردشگری فضای مجازی
یکی از مواد مهم شیوه‌نامه مربوط به نحوه نظارت بر فعالیت دارندگان گواهینامه تخصصی کسب و کار گردشگری در فضای مجازی است که اداره‌های کل استانی مامور اجرای آن هستند. در ماده ۶ مجازات‌هایی نیز برای دارندگان این نوع گواهینامه‌ها در صورت ارتکاب به تخلف در نظر گرفته شده است. این مجازات‌ها شامل تذکر کتبی، اخطار کتبی با تعیین مهلت برای رفع اشکال، تعلیق موقت از یک ماه تا سه ماه، و در نهایت لغو مجوز است.
وزارت میراث فرهنگی در این ماده تاکید کرده اگر صاحبان گواهینامه‌های تخصصی تعهدات خود را عملی نکنند، به تشخیص مرجع صدور مجوز، ضمانت سپرده شده آنها ضبط می‌شود که در این صورت دارنده مجوز باید حداکثر ظرف مدت یک ماه دوباره مبلغ تضمین را به میزان مقرر تکمیل کند. همچنین در صورت بروز شکایت از کسب و کارهای موضوع شیوه‌نامه، کمیته فنی با نظارت عالیه وزارت میراث فرهنگی به موضوع شکایت رسیدگی خواهد کرد.
وظایفی که وزارت میراث فرهنگی از دارندگان گواهینامه تخصصی کسب و کار گردشگری در فضای مجازی خواسته در ماده ۸ شیوه‌نامه بدین شرح آمده است:
– ارائه خدمات و اجرای طرح مطابق با رعایت قوانین و مقررات کشور
– انتخاب نام و لوگوی تجاری منحصر به فرد مطایق و متناسب با نوع فعالیت
– ارائه خدمات برخط شبانه‌روزی و در هفت روز هفته به مشتریان، به منظور پاسخ گویی به شکایات احتمالی
– ارائه قراردادهای الکترونیک به مشتریان برای کسب و کارهای گردشگری مجازی
– کسب و کارهای گردشگری مجازی و کسب و کارهای نوپا و خلاف موضوع این شیوه نامه مکلف‌اند علاوه بر درج اطلاعات مربوط به تماس، کلیه اطلاعات، شرایط، ضوابط، مقررات و دستورالعمل های مرتبط را به مشتریان ارائه کنند.
– ارائه گزارش از پیشبرد فعالیتهای کسب و کار و در صورت تجاری شدن فعالیت، ارائه گزارش از نحوه عملکرد
در ماده ۹ شیوه‌نامه نیز دارنده گواهینامه تخصصی کسب و کار گردشگری فضای مجازی صرفا مجاز به انجام فعالیتهای تعریف شده در شیوه‌نامه دانسته شده‌اند و تاکید شده اگر کسی بخواهند فعالیتی انجام دهد که بر اساس مقررات و آئین نامه‌های وزارت میراث فرهنگی نیاز به اخذ مجوز مستقل دیگری داشته باشد، باید قبل از فعالیت نسبت به اخذ مجوزهای لازم اقدام کند.
وزارت میراث فرهنگی در تبصره همین ماده دارندگان گواهینامه تخصصی کسب و کار گردشگری در فضای مجازی را از اجرای تور منع کرده و تاکید کرده اجرای تور منوط به گرفتن محوز بند «ب» گردشگری است.
تحلیل شیوه نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی
واقعیت این است که از هر زاویه‌ای به ارزیابی شیوه نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی پرداخته شود، بعید است بتوان نظر داد که این دستورالعمل آورده جدیدی به صنعت گردشگری ایران اضافه می‌کند. گذشته از رویکرد پر حرف و حدیث وزارت میراث فرهنگی در تدوین این دستورالعمل، ابهام‌های فراوانی نیز بر سر راه اجرای آن وجود دارد. از چندین منظر می‌توان نقدهایی به این شیوه‌نامه وارد کرد:
اولین و مهمترین نقدی که شیوه‌نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی وارد است، برداشت قانون‌گذار از فعالیتهای آنلاین است. در حالی که فضای آنلاین امروزه شاه‌کلید موفقیت هر نوع کسب و کاری در تمام فعالیتهای تولیدی و خدماتی است، تحلیل مواد و تبصره‌های شیوه نامه نشان می‌دهد متولی اصلی سیاست‌گذاری گردشگری از اساس چنین باوری ندارد همچنان مصرانه می‌خواهد کسب و کارهای نوآورانه و خلاقانه را از همان دریچه‌ای ببیند که سال‌هاست از طریق آن بر آژانس‌ها و شرکت‌ها و دفاتر مسافرتی و گردشگری و به طور کلی بازیگران سنتی نظارت می‌کند.
مطلب پیشنهادی: چوب لای چرخ کسب و کارهای نوآور گردشگری
مدت‌هاست یکی از چالش‌های اصلی صنعت گردشگری در ایران به اذعان کارشناسان و تحلیلگران تعدد دستورالعمل و مجوزها و مقررات‌گذاری‌های گاه و بیگاه است که چابکی لازم را از کسب و کارهای گردشگری گرفته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در حوزه گردشگری، صنایع دستی و میراث فرهنگی حدود ۳۶ آیین‌نامه و دستورالعمل به تصویب رسیده که عمر برخی از آنها به چندین دهه قبل و حتی پیش از شبکه جهانی وب برمی‌گردد.
در چنین شرایطی آیا هیچ تضمینی وجود دارد که اجرای شیوه نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی تنها به حجم گرفتاری‌های استارتاپ‌های گردشگری اضافه نکند؟ چنین پرسشی از آن رو اهمیت دارد که از نظر محتوایی میان دستورالعمل تازه و آیین‌نامه‌هایی که برای راه‌اندازی کسب و کار غیرآنلاین گردشگری تصویب شده‌اند، به جز در چند بخش وجود ندارد. برای مثال در شیوه نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری فضای مجازی تمام مراحلی که متقاضی راه‌اندازی یک واحد گردشگری باید طی کند، یک فعال استارتاپی هم باید طی کند. ساختارها و ضوابط هم همان‌ها هستند. برای مثال کمیته فنی تصمیم‌گیرنده نهایی است و حضور نماینده تشکل حرفه‌ای- که معلوم نیست منظور کیست- صددرصدی نیست.
نیت‌خوانی از تدوین شیوه نامه ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی
نکته دیگر که درباره دستورالعمل تازه اهمیت دارد، تفسیر اهداف و نیات وزارت میراث فرهنگی است. آیا هدف سیاست‌گذار در تنظیم چنین دستورالعملی این بوده که استارتاپ‌ها و کسب و کارهای نوآور حوزه گردشگری را تشویق کند که نام و مشخصات خود را در جایی ثبت کنند و در مرحله بعد هم از حمایت‌های احتمالی دولت برخوردار شوند یا اینکه هدف کنترل‌گری حاکمیتی بر کسبوکارهای آنلاین ارزش افزوده بالایی ایجاد می‌کنند؟
پاسخ به این پرسش کمی سخت است اما احتمالا نظر بسیاری از اعضای اکوسیستم نوآور گردشگری بر احتمال دوم است. به خصوص اینکه خودِ مسئولان وزارت میراث فرهنگی نیز بارها گفته‌اند دستورالعملی که تدوین و ابلاغ کرده‌اند به منظور ظابطه‌مند کرد فعالیت استارتاپ‌های گردشگری در فضای مجازی است. به این صورت که با شناسایی طبقه‌بندی و ساماندهی و احراز صلاحیت فعالان استارتاپ‌های گردشگری، حرکت‌ها و فعالیت‌‌هایشان را در فضای مجازی رصد و پایش می‌شود و در مرحله بعد هم اگر طرحی حمایتی تعریف شد، جامعه مخاطب در درجه اول همین گروه‌هایی هستند که گواهینامه تخصصی دریافت کرده‌اند.
تفکیک میان بخش‌های آنلاین و غیرآنلاین گردشگری
نکته دیگری که می‌توان از شیوه نامه ساماندهی کسب و کارهای آنلاین گردشگری برداشت کرد، این است که وزارت میراث فرهنگی قائل به تفکیک میان فعالیت آنلاین و غیرآنلاین گردشگری شده است. در عالم واقع اما چنین تفکیکی از اساس باطل است. چرا که امروزه تمام کسب و کارها چه در حوزه گردشگری و چه در حوزه‌های دیگر به موازات فعالیتهای محسوس و فیزیکی در حوزه گردشگری، در فضای آنلاین و به ویژه شبکه‌های اجتماعی نیز حضور دارند و مشغول بازاریابی، تبلیغ و تولید محتوا هستند و در بسیاری از موارد ارزش افزوده و نتیجه‌ای که از فعالیتهای آنلاین به دست می‌آورند، قابل مقایسه با خدمات‌دهی به صورت فیزیکی نیست.
خاصه آنکه اساسا کسب و کارهای نوپا و استارتاپ‌ها یا به تعبیر وزارت میراث فرهنگی مراکز خلاق گردشگری از درون همین فضای آنلاین متولد شده‌اند. در چنین شرایطی سوال این است که اگر سیاست‌گذار رویکرد خود را بر تفکیک گذاشتن میان بخش‌های آنلاین و غیرآنلاین گردشگری گذاشته و شرط و شروط برای آن وضع کرده، آیا تلویحا به این معنا نیست که کسب و کارها به سمت فضای آنلاین نروند؟ همه این‌ها در حالی است که استارتاپ‌ها بنا به ویژگی ذاتی شفاف عمل می‌کنند و اتفاقا بر همین اساس هم مخاطبان یا مشتریان خود را پیدا می‌کنند. بنابراین اگر هدف این است که عملکردها در بخش آنلاین گردشگری شفاف شود، به نظر نمی‌رسد شیوه‌نامه جدید ساماندهی کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی چندان توجیه‌پذیر باشد. به عبارت دیگر آنچه امروزه فعالان بخش آنلاین گردشگری نیاز دارند، به رسمیت شناخته شدن است و نه صدور دستورالعمل و ضابطه‌گذاری‌های سنتی.
از این گذشته مشخص نیست آیا صاحبان کسب و کارها بالاجبار باید به اجرای این شیوه‌نامه تن دهند و نام و مشخصات خود را در سامانه‌ای که آن هم هنوز راه نیفتاده به ثبت برسانند یا اینکه انتخابی است؟ اگر فرض را بر این بگیریم که بنیان‌گذار یا صاحب یک استارتاپ گردشگری از گرفتن گواهینامه تخصصی فعالیت در فضای مجازی سرباز زد، آیا با او برخورد خواهد شد؟ آیا باید نگران آینده کسب و کار خود باشد؟ آیا ضبط مبلغ ضمانت مبلغ ۵۰ میلیون تومان برای استارتاپی که در آغاز راه فعالیت است و سرمایه‌ای نیز جذب نکرده و الزام آن به تامین دوباره تضمین سپرده، برخوردی منطقی است؟
به هر روی آنچه از فحوای کلام و ادبیات به کار رفته در مواد و تبصره‌های شیوه نامه ساماندهی فعالیت کسب و کارهای گردشگری در فضای مجازی می‌توان استباط کرد این است که این دستورالعمل نیز که وزارت میراث فرهنگی ادعا می‌کند با مشورت و همفکری حداکثری فعالان اکوسیستم نوآور گردشگری تدوین شده مثل بسیاری دیگر و از جمله سند راهبردی صنعت گردشگری از چندین خطاهای شناختی، رویکردی و عملیاتی رنج می‌برد.
در حالی که بنا به داده‌های رسمی دولتی و سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی گردشگری، ایران یکی از مستعدترین بازارهای در حال رشد گردشگری است، آنچه در راهبری این صنعت می‌گذرد با فضایی که استارتاپ‌ها و کسب و کارهای گردشگری به آن نیاز دارند، تفاوت‌های زیادی دارد. به خصوص اینکه در دوران پساکرونای صنعت گردشگری، کسب و کارهای نوآور گردشگری ظرفیت و توانمندی بیشتری برای احیای این صنعت در ایران دارند.
