راهکارهای توسعه یک زیست‌بوم نوآورانه گردشگری
همانند بسیاری از کشورها، در ایران نیز مهم‌ترین مسئله‌ای که ما با آن درگیر هستیم، ویروس کرونا و دغدغه اجرای برنامه واکسیناسیون عمومی است. اگرچه جهان حالا و وضوح به دو اردوگاه کشورهایی که اکثریت شهروندان آنها واکسن تزریق کرده‌اند و آنهایی که از برنامه واکسیناسیون عقب‌افتاده‌اند، تقسیم شده، صنعت گردشگری هنوز زیر سایه شیوع ویروس کرونا است.
واکسن و آینده گردشگری
الف- همان‌طور که از قبل هم می‌شد حدس زد، به‌احتمال زیاد کشورهای ثروتمند، زودتر از دیگر کشورها به روال عادی زندگی برمی‌گردند، حال صنعت گردشگری کماکان در اغلب نقاط جهان به یک‌شکل است. صنعتی که از یک سو بیشترین خسارت‌ها را همه‌گیری متحمل شده، اما از سویی نیز بیش از دیگر بخش‌ها به واکسیناسیون امیدوار است.
ب- با اینکه جایگاه صنعت گردشگری در کشورهای مختلف متفاوت است، احیای این بخش زیربنایی، به معنای رونق دوباره اقتصادها نیز خواهد بود. بر پایه گزارشی که انجمن بین‌المللی حملونقل هوایی منتشر کرده، میزان اعتماد به سفر در حال افزایش است و مسافران به سفرهای هوایی بیش از هر زمان دیگری- از شروع همه‌گیری ویروس کرونا تا به امروز- واکنش مثبت نشان داده‌اند.
ج- داده‌های «یاتا» نشان‌دهنده افزایش اعتماد مردم به سفر کردن است. برای مثال کسانی که با وجود کرونا طی دو ماه آینده برنامه سفر برای خود چیده‌اند، از ۴۹ درصد به ۵۷ درصد افزایش پیدا کرده و به درنظرگرفتن واکسیناسیون که در بسیاری از کشورها آغاز شده و به‌سرعت هم به‌پیش می‌رود، ۸۱ درصد از مردم احتمال ازسرگیری سفر را جدی‌تر از گذشته می‌دانند. اما صنعت و بخش گردشگری در ایران پیش از کرونا هم مبتلا‌به چالش‌هایی بوده که نمی‌توان سیاست‌گذاری و مدیریت آن را بدون درنظر گرفتن واقعیت‌های کلی آن تدوین و اجرایی کرد.
تدوین یک رویکرد چهارساله
برنامه‌ای مبتنی بر دو متغیر:
«کرونا» و «واقعیت‌ها و ظرفیت‌های گردشگری ایران»
برنامه پیش رو تلاش دارد با تفکیک کرونا و وضعیت کلی گردشگری در ایران راهکارهای کوتاه‌مدتی را برای احیای گردشگری و خروج آن از بحران کرونا تدوین کند و از سوی دیگر در یک چشم‌انداز بلندمدت و با در نظر گرفتن واقعیت‌های صنعت گردشگری از یک سو، ظرفیت‌ها و جاذبه‌های توریستی کشور از سوی دیگر و از همه مهم‌تر از راه رسیدن نسل جدید گردشگری که خود را در سال‌های اخیر در قالب کسب وکارهای متنوع، نوآور و مبتنی بر تجربه نشان داده‌اند؛ نقشه راهی برای توسعه اقتصاد گردشگری باشد.
برنامه کوتاه‌مدت
خروج از بحران کسبوکارهای گردشگری و احیای این صنعت
الف- کاهش سفرها: سازمان جهانی گردشگری در ارزیابی یک ساله صنعت توریسم و وضعیت فعلی بازار با تجزیه و تحلیل داده‌های بازارهای منطقه‌ای گزارش کرده، توریسم جهانی بدترین سال خود را در ۲۰۲۰ پشت سر گذاشته است. سالی که بر اساس آمارها تعداد مسافران بین‌المللی بیش از ۷۴ درصد کاهش یافته است. در این سال مقاصد گردشگری شاهد کاهش یک میلیارد نفری مسافران نسبت به سال گذشته بودند که نتیجه کاهش تقاضا برای سفر و نیز اعمال محدودیت های گسترده برای جلوگیری از شیوع کوید ۱۹ بوده است. در ایران هم کاهش سفرها اگرچه آمار دقیقی از آن در دست نیست اما آمارهای برخی از فروشندگان بزرگ بلیت (قطار، هواپیما و اتوبوس) نشان می دهد که در مجموع چیزی حدود 60 درصد از سفرهای مردم کاسته شده است.
ب- بحران اشتغال در گردشگری: بحران سال ۲۰۲۰ حدود ۱۰۰ تا ۱۲۰ میلیون شغل در زمینه گردشگری را در خطر حذف دائمی قرار داده است. اغلب کسانی که نسبت به از دست دادن مشاغل خود احساس خطر می‌کنند، کسب و کارهای اقتصادی کوچک یا متوسط حوزه گردشگری هستند. نگرانی‌ها درباره گسترش مجدد بیماری کووید ۱۹ در جهان نیز در گزارش سازمان جهانی گردشگری انعکاس یافته است. بسیاری از کشورها دوباره به مقرارات و محدودیت های سنگین رفت و آمد و سفر روی آورده‌اند و تست‌های اجباری، قرنطینه و در برخی موارد بستن کامل مرزها را سخت‌گیرانه‌تر از گذشته اجرا می‌کنند. در ایران تعطیلی چند هزار آژانس مسافرتی، توقف فعالیت بسیاری از کسبوکارهای آنلاین حوزه توریسم ورودی، بیکار شدن تورلیدرهای شهری، کاهش ظرفیت پذیرش هتل‌ها و از کار بیکار شدن نیروهای بخش اقامت و… ضربه شدیدی را به اشتغال‌زایی بخش گردشگری وارد کرده است.
ج- آینده چه خواهد شد: پیش‌ینی‌ها برای بازگشت این صنعت به شرایط سابق در کوتاه‌مدت با توجه به تغییرات یکی دو ماه گذشته که با افزایش میزان ابتلا و مرگ و میر ناشی از بیماری چندان خوشایند نیست. در سال گذشته بیش از ۷۹ درصد فعالان صنعت گردشگری پیش‌بینی می‌کردند در ۲۰۲۱ شرایط به حالت عادی بازمی‌گردد، اما اکنون و در آخرین نظرسنجی‌ها، بیش از ۵۰ درصد پاسخگویان گفته‌اند بازگشت شرایط به حالت عادی تا پیش از پایان سال ۲۰۲۲ غیرممکن است.
برنامه احیای گردشگری
اما جهان گردشگری مدت‌هاست که به این نتیجه رسیده که با وجود کرونا و البته با پیش‌فرض روبه کاهش رفتن شیوع و امیدواری برای مهار کامل آن طی سه سال آینده، گردشگری قدرت و ظرفیت بازگشایی و احیای زودتر را دارد. در مدیریت معاونت گردشگری در یک برنامه دو ساله تلاش خواهد شد موارد زیر برای احیای بخش گردشگری و اقتصاد آن مدنظر قرار بگیرد:
- تدوین سند وضعیت دقیق کسبوکارهای گردشگری در یک ماه اول مسئولیت
- شناسایی مهم‌ترین بخش‌های زیرساختی آسیب‌دیده گردشگری از کرونا
- تشکیل شورای میان‌بخشی احیای گردشگری کشور با محوریت بخش خصوصی
- تعریف تسهیلات بلندمدت برای کسبوکارهای فعال و قابل‌احیا
- بازتعریف مفهوم و سازوکار اجرایی برخی از کسبوکارهای گردشگری از جمله دفاتر خدمات مسافرتی که در دنیای آنلاین مدت‌هاست نیازمند یک بازتعریف و سازوکار مجوزی و اجرایی جدیدند.
- به‌روزرسانی پروتکل‌های بهداشتی متناسب با وضعیت کرونا در بخش‌های مختلف گردشگری
- تعریف یک ستاد ویژه به نام «کرونا و گردشگری» برای رصد روزانه وضعیت گردشگری کشور و اتخاذ استراتژی‌های متناسب با آن برای تعریف واکنش درست بخش گردشگری و پرهیز از مدیریت ایستا و تصمیم‌های بلندمدت در این بخش.
- تعریف فرآیندهای جدید اداری و بروکراتیک برای کاهش حجم مراجعات اداری کسبوکارهای آسیب‌دیده به اداره‌کل‌ها و دیگر بخش های مرتبط
- بازتعریف مجوزهای صادرشده و طولانی کردن مدت اعتبار آنها
- تغییر مسیر صدور مجوز و آنلاین کردن حجم بیشتری از رویه‌های اداری صدور مجوزهایی چون بند ب و …
- رایزنی با وزارت خارجه برای حل معضلات عدیده مرتبط با صدور ویزاهای مختلف گردشگری از جمله ویزای نوع تی یا همان ویزای درمانی که باعث شده تا بخش زیادی از درآمدهای ارزی بخش گردشگری حتی در دوران کرونا از دست برود.
- بازتعریف اقتصاد هتلداری در ایران متناسب با وضعیت اقتصادی طبقه مرفه و توریسم ورودی کشور تحت تاثیر کرونا در همفکری با فعالان صنعت هتلداری و جذب سرمایه‌گذاری با توجه به چشم‌اندازهای و رویکردهای تازه این صنعت در داخل و در جهان.
- برگزاری نشست‌های آنلاین و حضوری هفتگی با بخش‌های مختلف کسبوکارهای گردشگری و تدوین منعطف و سریع مقررات متناسب با نیازهای آنها با ترک تشریفات معمول اداری
- به کار گرفتن تجربه کشورهای دیگر از جمله کشورهایی چون ترکیه و امارات که در ماه‌های اخیر توانسته‌اند گردشگری داخلی و بین‌المللی خود را رونق ببخشند.
- و…
برنامه بلندمدت
تقویت روندهای جدید همزمان با توسعه زیرساخت‌های گردشگری
الف- در هر فعالیت اقتصادی، رشد و توسعه، آرمان و مطلوب است. هرروز با در نظر گرفتن رشد دانش بشری فرصت‌های متعددی در مقابل خود می‌بیند. این در حالی است که صنعت گردشگری با توجه به ابعاد گسترده خود یکی از صنایعی است که فرصت‌های متعددی برای توسعه و پیشرفت در پیش رو دارد که صاحبان سرمایه و فعالان این عرصه می‌توانند برنامههای گسترده‌ای برای آینده حرفهای خود مدنظر داشته باشند.
ب- از سوی دیگر، بسیاری از کارشناسان و استراتژیست‌های صنعت گردشگری بر این باورند که تغییر سبک زندگی و ارتقای تقاضای گردشگری در سراسر جهان به‌گونه‌ای است که فعالان باید هرچه سریع‌تر متناسب با آن، سیاست‌گذاری‌های جدیدی را اتخاذ کنند، چون در غیر این صورت احتمال شکست آنها وجود دارد.
ج- بدیهی است که توسعه بسیاری از زیرساخت‌های صنعت گردشگری پروژه‌های ملی هستند که باید عزم و مشارکت بخش‌های مختلف دولت را برای تحقق آن پای میدان عمل آورد. با این حال کشور بیش از هر زمان دیگری نیاز دارد در کنار توسعه زیرساخت‌های حیاتی گردشگری از جمله حملونقل (به‌ویژه پایانه‌های ریلی، فرودگاه‌ها، افزایش کمی و کیفی ظرفیت حمل و نقل جاده‌ای، احداث و بازسازی هتل‌های کشور متناسب با نیاز گردشگران هزاره جدید و…) روندها و رویه‌های تازه اقتصاد گردشگری را که توان و ظرفیت تحقق آن در درون وزارتخانه میراث فرهنگی موجود است را شناسایی و اجرایی کند. از این رو از جمله برنامه‌هایی که در این راستا در معاونت گردشگری در پیش گرفته خواهد شد عبارتند از:
- تقویت فرهنگ و تسهیل سفرهای خانوادگی
بسیاری از فعالان صنعت گردشگری بر این باورند که سفرهای خانوادگی و به میزانی کمتر سفرهای دوستانه تا سال‌ها بعد از کرونا با استقبال مردم روبرو می‌شود. علاوه بر قیمت و انعطاف‌پذیری باید اصولا مسافران به دلایل بسیار زیادی که البته اغلب آنها شخصی هستند اقدام به سفر می‌کنند. امسال سفرهای خانوادگی و دوستانه روند صعودی قابل توجهی خواهد داشت. تطبیق اینگونه سفرها با فرهنگ و عرف جامعه ایران باعث می‌شود تا اهمیت آن دوچندان شود. از این رو ارائه وام‌ها کم‌بهره خرد برای سفرهای خانوادگی، تعریف شکلی از کمک‌هزینه سوخت برای این سفرها، تعریف یک سهمیه ملی برای اقامت هر خانوار در طول سال در هتل‌های طرف قرارداد با وزارتخانه یا نهادهای دیگر و بسیاری برنامههای دیگر می‌تواند به رونق بیشتر سفرهای خانوادگی و به‌تبع آن توسعه بخش‌های مختلفی از اقتصاد گردشگری از جمله در بخش اقامت شود.
- توسعه زیرساخت سفرهای جاده‌ای
کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که مردم به دلیل نگرانی‌هایی که از نظر بهداشتی پس از کاهش محدودیت‌های همه‌گیری کرونا دارند، احتمالا در آینده نزدیک کمتر از وسایل حمل و نقل عمومی استفاده می‌کنند به همین دلیل سفرهای جاده‌ای در آینده افزایش می‌یابد. سفرهای جاده‌ای در صنعت گردشگری پدیده‌ای تازه نیست اما بسیاری از تحلیلگران می‌گویند در کشورهای مختلف بسته به عوامل مختلفی مانند برخورداری خانوارها از خوردروی شخصی، قیمت سوخت، کیفیت راه‌ها و جاده‌ها، میزان دسترسی به خطوط هوایی، ریلی و دریایی، کوچک یا بزرگ بودن کشورها، سفرهای جاده‌ای لزوما در همه‌جا یکسان نیست. اما تجربه ایران نشان داده که گردشگری کشور باید روی سفرهای جاده‌ای برنامه‌ریزی دقیق‌تر و منسجم‌تری داشته باشد. از این رو توسعه فرهنگ درست و اقتصاد مرتبط با آن یکی از کارویژه‌های معاونت گردشگری می‌تواند تعریف و اجرایی شود.
- توسعه سفرهای اقتصادی و ارزان
رونق اقتصادی و درآمد تاثیر زیادی در تقاضای سفر دارد و همیشه سهم هزینه سفر در سبد درآمدی خانواده‌ها و افراد، بخش عمده‌ای به خود اختصاص داده است، از این رو انجام سفرهای اقتصادی و ارزان‌قیمت یکی از تقاضاهای اصلی در جوامع مختلف و میان گردشگران بوده است. این در حالی است که برخی از فناوری‌های جدید که طی این سال‌ها ایجاد شده توانسته به‌گونه‌ای عمل کند که سفر برای متقاضیان ارزان‌شده و تعداد بیشتری از افراد برای سفر اقدام کنند. به‌عنوان مثال، پروازهای ارزان‌قیمت، اقامت در برابر کار، اقامتگاه‌های مشارکتی و… به همین دلیل است که ارائه‌دهندگان خدمات ارزان‌قیمت سفر می‌توانند استفاده بهینه از تقاضای روزافزون سفرهای اقتصادی داشته باشند. توسعه فرهنگ سفر ارزان و فراهم کردن تسهیلات و زیرساخت‌های آن یکی از ماموریت‌های این معاونت در سال‌های پیش‌رو خواهد بود.
- توسعه فرهنگ و زیرساخت بوم‌گردی و طبیعت‌گردی
تجربه زندگی صنعتی باعث شده، امروز اغلب گردشگران برای تجربه زندگی بومی و آشنایی با آداب و رسوم سایر نقاط تقاضای بیشتری داشته باشند. زندگی در مناطق روستایی، استفاده از خوراک و پوشاک آنها عواملی هستند که روند تقاضای بوم‌گردی در بسیاری از نقاط جهان را دوچندان کرده است. به‌عنوان مثال، یکی از پرتقاضاترین انواع گردشگری در ژاپن، توری است که گردشگران برای تجربه سبک زندگی سنتی ژاپن برای آن هزینه می‌کنند.
- توسعه اکوسیستم کسبوکارهای نوآور گردشگری ایران
الف- گردشگری از جمله حوزه‌هایی است که شاکله آن کسب و کارهای سنتی شکل داده‌اند. آژانس‌ها ودفاتر و هتل‌ها و اتحادیه‌ها و بازیگران پرشمار دیگر که چندین دهه نشستند و در اتحادی نانوشته مختصات و متر و معیارها و مرزبندی‌ها را مشخص کردند و آن‌قدر هم جای پای خود را سفت کردند و قدرت گرفتند که سیاست‌گذار و قانون‌گذار را نیز با خود هم‌کلام و هم‌راه کردند.
ب- قوانین و دستورالعمل‌ها، ضوابط و آیین‌نامه‌ها و استانداردها و شیوه‌نامه‌ها متناسب با خواسته بازیگران سنتی تدوین شده و همه هم به آن خو گرفته‌اند. از اواخر دهه ۸۰ که آرام آرام با توسعه اینترنت و پلتفرم‌های آنلاین و شبکه‌های اجتماعی کسبوکارهای نوپا و استارتاپ‌ها وارد فضای رقابت شدند، می‌شد حدس زد که دیگر نه عرصه مثل سابق یک‌دست است و نه هیمنه و نفوذ و اعتبار بازیگران سنتی دوام زیادی خواهد آورد. حوزه گردشگری نیز متاثر از انقلاب فناورانه در سال‌های اخیر تغییر کرده و کنش‌گران جدیدی وارد میدان رقابت شده‌اند که حرفهای تازه‌ای برای گفتن دارند. تازه‌نفسند، انگیزه دارند به ابزارهای لازم نیز مجهزند. بازیگرانی که شان و جایگاهی در حد و قواره رقبای قدیمی‌تر و بلکه بیشتر برسند اما قواعد سنتی بازی این اجازه را به آنها نمی‌دهد.
ج- نمونه‌اش ده‌ها مجوز و فرآیندی است که استارتاپ‌ها و کسبوکارهای آنلاین حوزه گردشگری برای حضور در میدان رقابت ملزمند از سازمان‌ها و نهادهای مختلف بگیرند اما اغلب‌شان به زبان کسب و کارهای سنتی و برای آنها نوشته شده است. چالشی که استارتاپ‌ها و کسب و کارهای آنلاین گردشگری با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، این است که می‌گویند برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران در تنظیم قواعد و دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌ها وقعی به جایگاه و نقش‌‌آفرینی آنها در این حوزه نمی‌نهند و برای اثبات این ادعا نیز به ده‌ها مجوزی اشاره می‌کنند که ناچارند از وزارت میراث فرهنگی و ارگان‌ها و نهادهای دیگر بگیرند، اما در عمل به دردشان نمی‌خورد.
راهکارهای توسعه یک زیست‌بوم نوآورانه گردشگری
از این رو برای توسعه اقتصاد نوآوری گردشگری اقداماتی به شرح زیر انجام خواهد شد که می‌توان جزئیات هر یک را در پیوست‌های کارشناسی تدوین کرد.
- راه‌اندازی اولین کارخانه نوآوری گردشگری برای ایده‌یابی، شتابدهی، تیم‌سازی، سرمایه‌گذاری و شبکه‌سازی جوان‌ها و افراد خلاق حوزه‌های مختلف در صنعت گردشگری
- تعریف و راه‌اندازی خانه‌های خلاق گردشگری و مراکز نوآوری در استان‌های مختلف کشور
- راه‌اندازی اولین وی‌سی گردشگری با مشارکت بخش‌های اقتصادی وزارتخانه و بخش خصوصی برای تامین مالی جسورانه ایده‌ها و استارتاپ‌ها و کسبوکارهای نوآور این صنعت
- راه‌اندازی هاب تولیدمحتوای اختصاصی گردشگری برای توسعه توریسم ورودی کشور به ویژه در زبان‌هایی چون روسی، چینی، اسپانیولی و عربی
- راه‌اندازی و طراحی فم‌تورهای خلاقانه و مبتنی بر ظرفیت‌های فرهنگی کشور برای توسعه توریسم ورودی به کشور
- راه‌اندازی مرکز نوآوری صنعت هتلداری کشور
- ایجاد کارگروه ویژه توسعه گردشگری ایران و چین با هدف گرفتن سهم بازار قابل توجه از بیش از 140 میلیون توریست سالانه چینی در جهان
- ایجاد کارگروه ویژه استارتاپ‌های گردشگری مرتبط با بازار عراق به عنوان یکی از باپتانسیل‌ترین بازارهای گردشگری ایران
- راه‌اندازی مرکز نوآوری گردشگری درمانی که یکی از نقاط قوت گردشگری ایران در سال های گذشته بوده و کسب وکارهای استارتاپی فراوانی حول آن شکل گرفته است.
- توسعه گردشگری زیارتی مجازی و دیجیتال با کمک تیم های آی تی محور و تسهیل بخشی از خدمات و فرایندهای این شکل از گردشگری ازطریق زیرساخت ها و تیم‌های خلاق کشور
- تعریف و شناسایی کسبوکارهای توسعه‌گرای گردشگری کشور که ظرفیت توسعه جوامع محلی و تقویت خرده‌فرهنگ‌ها را دارند.
- توسعه گردشگری دیجیتال
الف- گزارش‌ها نشان می‌دهد طی سه سال آینده صنعت گردشگری دیجیتال شاهد یک تغییر رویکرد انقلابی خواهد بود. در دو دهه گذشته متاسرچ‌ها و اوتی‌ای‌ها با تکیه بر کاربرانی اینترنتی به بازار گردشگری دیجیتال مسلط شده بودند، اما حالا کسب‌وکار گردشگری تحت سیطره قوانین تکنولوژی‌های موبایل قرار خواهد گرفته است.
ب- این یک تغییر بنیادین خواهد بود. و بازیگرانی وارد صنعت و اقتصاد گردشگری خواهند شد که قادر باشند در زمینه‌های نوآوری‌های نفوذگری زیر ایده و ظرفیت کسب‌وکاری داشته باشند. از این رو توسعه فناوری‌های نوین گردشگری در حوزه‌های مختلف از جمله حوزه‌های زیر یکی از کارویژه های این معاونت در سال‌های آینده باید باشد:
- علم داده
- هوش مصنوعی
- تجزیه و تحلیل پیش‌بینی‌گری
- بات‌های گفت‌وگو
- فرمان‌های صوتی
- اتوماسیون و شخصی‌سازی
- واقعیت افزوده
- واقعیت مجازی