گزارش جامع گردشگری ایران؛ چرا از رقبای منطقه‌ای جا ماندیم؟
توسعه GDP از طریق گردشگری، یکی از ایده‌های نوین اقتصاد ایران است. مقاله جامع FBJ با محوریت وضعیت گردشگری در جهان، این صنعت را در رتبه سوم صنایع بزرگ بر پایه صادرات قرار داد. گردشگری ترکیبی از صنایع مختلف است و تنها در اقامت و حمل‌و‌نقل خلاصه نمی‌شود. صنایع غذایی، صنایع خدماتی مختلف و حتی بدنه‌های تجاری گوناگون (مثل بازارهای سنتی) همگی از گردشگری بهره می‌برند و گردشگری می‌تواند موتوری قابل‌اتکا و پایدار برای اقتصاد یک کشور باشد.
به عنوان مثال کشور فرانسه سالانه بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار از صنعت گردشگری خود درآمد دارد. این را با آمار رسمی بودجه ایران مقایسه کنید. رقم کل بودجه ایران در سال ۱۴۰۱ با رشدی ۸ درصدی نسبت به سال گذشته با نرخ دلار ۳۰ هزار تومانی، تنها ۱۲۱ میلیارد دلار بود. حالا این رقم را تقسیم بر تعداد نفرات کنید. فرانسه ۶۷ میلیون نفر جمعیت دارد و ایران ۸۴ میلیون نفر. صنعت گردشگری به صورت سالانه برای هر فرانسوی ۲۹۸۵ دلار آورده دارد، در حالی که کل بودجه ایران تقسیم به تعداد جمعیت، ۱۴۴۰ دلار است.
این اختلاف فاحش در دسترسی به منابع درآمدی و مالی چیزی است که سطوح مختلف کشورداری را ایجاد می‌کند و رفاه اجتماعی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و یکی از اصلی‌ترین دلایل مهاجرت گسترده ایرانیان به خارج از کشور است. مطمئناً گردشگری ایران نیازمند سال‌ها فعالیت برای رسیدن به سطح گردشگری کشورهای اروپایی است، اما در مقایسه با منطقه چطور؟ فلایتیو چندین سال است که تمرکز خود را به گردشگری خارجی معطوف کرده، اما گردشگری ورودی هم اهمیت بالایی دارد. این گزارش حاصل مطالعات تیم فلایتیو برای درک بهتر منظره گردشگری ایران است.
گردشگری ورودی و مسئله پایداری
ابتدا به تعداد گردشگر ورودی بپردازیم. نزدیک‌ترین داده قابل‌بررسی و قابل‌اعتماد به سال ۲۰۱۹ بازمی‌گردد. از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ داده فراوانی در مورد گردشگری ورودی به ایران منتشر شده، اما تأثیر کرونا روی این داده باعث می‌شود نتوانیم به صورت منطقی به این داده تکیه کنیم و باید بررسی را عمیق کنیم.
بر اساس داده World Bank در سال ۲۰۱۹ ایران نزدیک به ۹ میلیون گردشگر ورودی داشته، این در حالی است که عربستان سعودی این رقم را به ۲۰ میلیون نفر رساند و امارات هم بیش از ۲۵ میلیون گردشگر ورودی داشت. حتی کویت ۵/۸ میلیون نفر را به عنوان مسافر پذیرفت.
اما مسئله مهم‌تر پایداری گردشگر ورودی است. بعد از انعقاد برجام، گردشگری ایران از ۵ میلیون ورودی به ۹ میلیون ورودی رسید. طبعاً این رشد امیدوارکننده است، اما تمامی معادلات با ورود تنها ۵/۱ میلیون گردشگر به ایران در سال ۲۰۲۰ به هم ریخت.
هتل داریم، اما کیفیت کجای کار است؟
طبق اسناد گزارش عملکرد وزارت گردشگری ایران، در سال ۱۴۰۰، ۱۴۰۴ هتل فعال در کشور وجود داشته که رقم چندان بدی نیست. البته تعداد هتل‌ها بر اساس داده داخلی فلایتیو در فاصله سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۱ رشد داشته و تعداد اقامتگاه‌های بوم‌گردی در کشور هم ۲۹۱۹ عدد است. حالا اجازه دهید این رقم را با امارات مقایسه کنیم.
اصلی‌ترین اقدام که می‌تواند بین سازمان‌ها و شرکت‌های خصوصی مشترک باشد، تمرکز رسانه‌ای بهتر و قوی‌تر از گذشته روی برند ایران است
امارات چند سالی است که رشدی آرام را در زمینه هتل‌ها تجربه کرده و بر اساس داده استاتیستا در سال ۲۰۲۰ نزدیک به ۱۰۸۹ هتل در امارات فعال بوده است. البته برای رسیدن به مقیاس درست باید تعداد اتاق هر هتل و همچنین سطح خدمات هتل‌ها را بررسی کنیم.
اما با یک محاسبه سرانگشتی می‌توان متوجه شد که برندینگ هتل‌ها و امکانات آنها مطمئناً در تعداد گردشگر ورودی تأثیر دارد. چون بر اساس داده خام، امارات توانسته در سال ۲۰۱۹ با یونیت هتل کمتر نسبت به ایران، ۵/۲ برابر گردشگر ورودی بیشتری را جذب کند.
حجم مخارج گردشگران
حالا به قسمتی می‌رسیم که فاکتورهای اصلی آن ارزش پول ملی یک کشور و میزان پیشنهادهایی است که یک کشور به توریست می‌دهد. مخارج یک گردشگر در کشوری تازه، در وهله اول به هزینه اقامت بازمی‌گردد. اقامت در هتل‌ها و اقامتگاه‌های ایرانی ارزان‌تر از دیگر کشورهاست.
رقم درستی از درآمد به ازای هر توریست در ایران از سال ۲۰۱۸ به بعد وجود ندارد. پس به عنوان یک نقطه داده صحیح، باید سال ۲۰۱۸ را در نظر بگیریم. در این سال هر توریست به طور متوسط در سفر به ایران ۷۲۰ دلار هزینه کرده، این در حالی است که گردشگران در امارات ۱۴۹۹ دلار خرج کرده‌اند و هزینه یک گردشگر در عربستان، عمان و قطر به ترتیب ۹۶۶ دلار، ۸۸۶ دلار و ۸۳۷۸ دلار بوده است.
با اینکه ایران کشور وسیع‌تری است و شهرها و جاذبه‌های بیشتری نسبت به هر کدام از کشورهای دیگر دارد، اما همچنان گردش در ایران (با دلار سال ۲۰۱۸) همچنان ارزان‌تر از کشورهای اصلی منطقه است. احتمال می‌دهیم که در بازه زمانی ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ هم همچنان این ارزانی ادامه پیدا کرده و به خاطر ارزش پایین ریال، ایران به عنوان یک کشور ارزان‌قیمت برای سفر شناخته شده باشد.
امارات و قطر با اینکه سطح خاکی کمتری دارند، اما همچنان به ترتیب ۲ و ۱۰ برابر از ایران گران‌تر هستند. قطر به قدری در دو سال اخیر گرانی را تجربه کرده که در سال ۲۰۲۰ درآمد به ازای هر توریست قطر نزدیک به ۲۵ هزار دلار بوده است.
مدل ترکیه
ترکیه در حال حاضر فاصله کمی برای رسیدن به برنامه ۲۰۲۳ خود دارد. طبق این برنامه ترکیه باید تبدیل به پنجمین مقصد محبوب بین گردشگران در سرتاسر جهان شود. ترکیه در حال حاضر در رتبه ششم قرار دارد. تعداد گردشگران ورودی ترکیه در سال ۲۰۰۴ نزدیک به ۱۸ میلیون نفر بود.
این رقم رشد ۱۱۵ درصدی را در یک دهه تجربه کرد و در سال ۲۰۱۴ به ۳۷ میلیون گردشگر در روز رسید. این رقم در سال ۲۰۱۹ بیش از ۵۱ میلیون گردشگر سالانه بود. در سال ۲۰۱۹ تنها شهر استانبول توانست بیش از ۱۴ میلیون نفر را پذیرا باشد. این رقم از کل گردشگر ورودی ایران در سال ۲۰۱۹، پنج میلیون نفر بیشتر است.
اما مدل ترکیه چیست؟ همه چیز به یک سند با عنوان «Vision 2023» بازمی‌گردد. سندی که سال آینده به سرانجام خود می‌رسد و ترکیه احتمالاً بتواند اصلی‌ترین اهداف این سند را به دست آورد. در این سند، تمامی پتانسیل‌های ممکن گردشگری ترکیه بررسی شده است؛ از گردشگری ساحلی گرفته تا حمام‌های گرم و قایق‌سواری روی تنگه بسفر، همه و همه در این سند ذکر شده‌اند.
همچنین در این سند دولت مرکزی در تلاش بوده تا نیازمندی‌های گردشگری را کاملاً مشخص کند و با ارائه یک مسیر راه کاملاً مشخص، سرمایه‌گذاری خصوصی را به کانال‌های مورد نیاز کشور منتقل کند. سرفصل‌های کلی این سند شامل تحقیق و توسعه در زمینه گردشگری پایدار، بهبود خدمات‌دهی و رشد کسب‌و‌کارهای خدماتی، قدرتمندسازی حمل‌و‌نقل در سرتاسر کشور، آموزش در سطح عمومی و برندینگ و هویت‌سازی برای شهرها، متنوع‌سازی فرم‌ها و فعالیت‌های گردشگری، بازسازی ساختارهای گردشگری فعلی و بهبود وضعیت خدمات مقاصد فعلی می‌شود.
در حقیقت برنامه Vision 2023 بر پایه ایده گردشگری پایدار بنا شده است. طبق این ایده و طبق این برنامه، تمامی سرمایه‌گذاری‌ها باید توانایی بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور ترکیه را داشته باشند. سپس با بهبود این زیرساخت‌ها، هویت شهرهای مختلف ترکیه ایجاد می‌شود و بازاریابی سنگینی روی این هویت‌ها شکل می‌گیرد.
یک برنامه که تمام تلاش سازمان‌های دولتی و سرمایه‌گذاران خصوصی را متمرکز می‌کند. این تمرکز از هدررفت سرمایه جلوگیری کرده و باعث شده ترکیه در چندین مرحله ۱۰ ساله به اهداف اصلی خود برسد.
اصلی‌ترین تغییری که بعد از رونمایی از سند اعمال شد، تغییر برخورد نسبت به شهرهای گردشگری بود. ترکیه به جای اینکه نقاط مختلف شهرها را به فضایی مناسب گردشگر تبدیل کند، کل شهر را بر پایه پذیرا بودن از گردشگر بنا می‌کند. همچنین سرمایه‌گذاری‌ها باید با تحقیقات جامع روی پتانسیل فرهنگی و اجتماعی یک منطقه انجام شود.
یک سرمایه‌گذار اگر قصد دارد در استانبول سرمایه‌گذاری کند، می‌تواند با تکیه بر موتیف‌ها و دارایی فرهنگی و اجتماعی این شهر ایده‌های خود را پرورش دهد. هر ساله این برنامه ضمیمه‌هایی دریافت می‌کند. این ضمیمه‌ها عموماً شامل برنامه‌های تشویقی برای سرمایه‌گذاران است.
در هر سال شهرهای مناسب سرمایه‌گذاری تغییر می‌کنند و معافیت‌ها و طرح‌های تشویقی باعث شده که سرمایه‌گذاران با همراهی دولت مرکزی سرمایه خود را به نقاط درخواستی منتقل کنند. این روند توسط دولت و NGOهای مردم‌محور بررسی می‌شود و نظارت دقیقی روی اجرای Vision 2023 وجود دارد.
بازنگری برای آینده
عربستان سعودی برنامه دارد تا پایان سال ۲۰۲۲ بیش از ۷۰ میلیون گردشگر خارجی را جذب کند. بخشی از این رقم از سمت جام‌جهانی قطر ۲۰۲۲ تأمین خواهد شد. خود کشور قطر برنامه دارد که در همین سال ۲۰۲۲ بیش از ۵/۱ میلیون گردشگر را پذیرایی کند. ممکن است که ۵/۱ میلیون رقمی کم نسبت به ۷۰ میلیون عربستان به نظر برسد، اما میانگین هزینه هر گردشگر در قطر به‌شدت بالاتر از هر کشور دیگری خواهد بود.
اما چه راهکارهایی در حال حاضر وجود دارد؟ مطمئناً کاهش ارزش ریال به رشد گردشگر کمک خواهد کرد. ایران همچنان تا چندین سال آینده، ارزش پولی کمتری نسبت به دیگر کشورهای خاورمیانه خواهد داشت. جام‌جهانی قطر مطمئناً فرصتی ارزشمند برای جذب گردشگر با میانگین هزینه بالاست.
با این حال باید برنامه‌ای طولانی‌مدت تنظیم شود که شامل فعالیت‌های سازمان‌های دولتی و خصوصی باشد. چند پیشنهاد در این خصوص وجود دارد.
تمرکز رسانه‌ای قوی‌تر: اصلی‌ترین اقدام که می‌تواند بین سازمان‌ها و شرکت‌های خصوصی مشترک باشد، تمرکز رسانه‌ای بهتر و قوی‌تر از گذشته روی برند ایران است. در حال حاضر دو پروژه قابل اشاره وجود دارد. اولی پروژه Majestic Iran که برندی برای ایران است.
این برند از سوی وزارت گردشگری طراحی شده، اما جزئیات زیادی در مورد آن وجود ندارد و گستره ارتباطی آن خارج از چند خبرنامه داخلی نرفته است. در مقابل پروژه فم‌تریپ و Feeliran که در سال ۱۳۹۸ برگزار شد و فلایتیو هم بخشی از این پروژه بود، یک مدل موفق است. این پروژه همچنان هم ادامه دارد و طی مرور زمان، گردشگران بیشتری را به ایران سرازیر خواهد کرد.
بهبود زیرساخت اقامتی و حمل‌و‌نقل: هتل‌ها باید بهبود پیدا کنند. بازسازی هتل‌های قدیمی و اضافه کردن هتل‌هایی که خدماتی درخور یک سفر گران‌قیمت دارند، باید در اولویت باشد. فضای اقامتی گران‌قیمت، میانگین درآمد از هر توریست را به مراتب افزایش خواهد داد.
اصلاح قوانین برای بهبود تجربه گردشگر: ایده‌های مختلفی برای اصلاح قوانین در نقاط اصلی کشور یا مناطق آزاد وجود دارد. در حال حاضر مناطق آزاد ایران از آزادی‌های اقتصادی بیشتری بهره می‌برند. این انعطاف قانونی می‌تواند گسترش پیدا کند و فعالیت‌های تفریحی گردشگران را هم در بر بگیرد.