وقتی افراد یا گروهها با پیشینه، ارزشها و نگاههای متفاوت کنار هم قرار میگیرند، نیاز به یک بستر امن و بیطرف احساس میشود؛
جایی که بتوانند گفتگو کنند، تعارضها را حل کنند، همکاریهای تازه بسازند و شبکهای قوی شکل دهند.
در چنین شرایطی، نظریه «فضای سوم» یا Third Space اهمیت پیدا میکند.
در این مقاله، پس از مرور مفهوم فضای سوم، نشان میدهیم این ایده چگونه در مدل سازمانی آگرد بهعنوان بستری برای میانداری، نوآوری فرهنگی
و بازسازی اعتماد به کار گرفته میشود و سپس به چالشها، مبانی و پیامدهای عملی آن در سازمانها میپردازیم.
نظریه فضای سوم چیست؟
مفهوم «فضای سوم» یا «مکان سوم» نخستینبار توسط Ray Oldenburg، جامعهشناس آمریکایی مطرح شد.
او در کنار «خانه» (فضای اول) و «محل کار» (فضای دوم)، بر نوع دیگری از فضا تأکید کرد:
مکانی عمومی یا نیمهعمومی، غیررسمی و داوطلبانه که افراد میتوانند بدون چارچوبهای سخت، گرد هم آیند، گفتگو کنند،
پیوندهای اجتماعی جدید بسازند و تجربهای مشترک خلق کنند.
فضای سوم جایی است برای «زندگی اجتماعی»؛ برای گفتوگو، اشتراک تجربه و ایجاد «سرزندگی جمعی».
فضایی که نه تنش رسمی خانه را دارد و نه الزامات سخت محل کار را؛ بلکه بستر آزادی، خلاقیت، تعلق و احساس تعلق خاطر اجتماعی را فراهم میکند.
در روزگار امروز که روابط کاری و اجتماعی بهشدت رسمی، فشرده و ساختارمند شدهاند، فضای سوم نقشی اساسی در ارتقای سلامت اجتماعی،
روانی و تقویت حس تعلق افراد به جمع دارد.
ریشههای نظری مکان سوم
«فضایی “میانگذار” که فراتر از دوگانههاست؛ نه این، نه آن، بلکه جایی برای ترکیب هویتها، تعامل فرهنگی،
بازتعریف تعلق و خلاقیت.»Homi K. Bhabha
براساس این نگاه، فضای سوم «مکان تلاقی»، «زاینده تفاهم» و «زیرساخت گفتوگو و بازتولید هویت جمعی» است؛
فرهنگی که در آن، بهجای قضاوت شتابزده، ظرفیت شنیدن، گفتوگو و خلق معنا برجسته میشود.
در نظریه اجتماعی معاصر نیز فضا صرفاً یک کالبد یا مکان فیزیکی نیست؛ بلکه عرصهای برای کنش و تعامل اجتماعی است؛
بستری که در آن مناسبات قدرت، هویت، فرهنگ و رابطه اجتماعی تولید و بازتولید میشود.
چرا فضای سوم مهم است؟ مزایا و کارکردها
مکان سوم کارکردهای متعددی دارد که آن را برای جوامع، سازمانها و افراد به ضرورتی مهم تبدیل میکند:
-
ایجاد سرمایه اجتماعی و اجتماعیشدن:
فضایی برای شکلگیری ارتباطات فراتر از روابط صرفاً رسمی و ساختاری و تقویت شبکههای انسانی سالم. -
تضمین تنوع اجتماعی–فرهنگی:
جایی که افراد با پیشینهها، عقاید و هویتهای گوناگون میتوانند کنار هم بنشینند، گفتگو کنند و تعامل انسانی برقرار کنند. -
محل خلاقیت، گفتوگو و بازاندیشی:
وقتی محیط رسمی و سلسلهمراتبی کنار میرود، خلاقیت، گفتوگوی آزاد و کشف راهحلهای نو برای تعارضات امکانپذیر میشود. -
کاهش شکاف اجتماعی و فرهنگی:
با همنشینی آزاد، فاصله طبقاتی و فرهنگی کاهش مییابد و حس تعلق، همزیستی و درک متقابل تقویت میشود.
مفهوم فضای سوم در آگرد
ما در آگرد باور داریم که فضای سوم فراتر از یک کافه یا فضای عمومی شهری است؛
این فضا میتواند بهصورت حرفهای، سازمانی و حمایتی طراحی شود.
به این معنا که سازمانها، تیمها و جوامع حرفهای نیز نیاز دارند به جایگاهی که:
- آزاد، غیررسمی و امن باشد.
- جایی برای گفتوگو، بازتاب تجربه و تسهیل تعامل باشد.
- فارغ از «قضاوت سریع» و فشار ساختار رسمی عمل کند.
در این رویکرد، آگرد تلاش میکند مفهوم فضای سوم را به محیط سازمانی بیاورد.
فضای سوم در آگرد جایی است که تیمها، گروهها و افراد میتوانند:
- تنشها و سوءتفاهمها را حل کنند،
- معنا و روایت مشترک بسازند،
- اعتماد از دسترفته را بازسازی کنند،
- خلاقیت و همکاری را دوباره فعال کنند.
ساختار و مؤلفههای فضای سوم در آگرد
برای اینکه مکان سوم در سازمانها ملموس، اثرگذار و ماندگار باشد، آگرد بر چند اصل اختصاصی تأکید دارد:
این بخش میتواند در صفحه وب بهصورت اینفوگرافیک یا نمودار بصری طراحی شود.
- بیطرفی: فضای تسهیلگرانه بدون جانبداری از فرد یا گروه خاص.
- تنوع شخصیت و اندیشه: پذیرش تفاوتها و طراحی فضا بر مبنای حضور صداها و تیپهای شخصیتی گوناگون.
- شنیدن فعال و همدلی: تمرکز بر گوشدادن، بازتابدادن و درک تجربیات طرفین، نه صرفاً پاسخدادن.
- ایجاد معنا: کمک به شکلگیری روایت مشترک از «ما» و بازتعریف تجربه همکاری در تیم.
- اعتماد جمعی: تقویت احساس امنیت روانی، مسئولیتپذیری مشترک و باور به امکان تغییر و بهبود.
کاربرد فضای سوم در میانداری و حل تعارض
وقتی تعارضی در یک تیم یا سازمان شکل میگیرد، فضای رسمی و ساختارمند اغلب بار منفی دارد؛
ترس، قضاوت و تجربه قدرت میتواند مانع گفتوگوی واقعی شود.
نقش فضای سوم در میانداری این است که:
- سوءتفاهمها و احساسات سرکوبشده، امکان بیان و بیرونریزی پیدا میکنند.
- نیازها و دغدغهها بدون فشار و تهدید میتوانند مطرح شوند.
- راهحلهای مشترک و خلاقانه قابل کشف و توافق میشوند.
- گفتوگویی انسانمحور، همدلانه و سازنده شکل میگیرد.
- اعتماد، تعلق و همکاری دوباره بازسازی میشود.
در واقع، مکان سوم به میانداران کمک میکند تا «سومکردن» (Thirding) را در عمل پیاده کنند؛
یعنی خلق فضایی تازه که فراتر از دوگانههای معمولِ «حق/باطل» یا «برد/باخت» است.
چرا باید به مکان سوم توجه کنیم؟
در جهان پیچیده و پرشتاب امروز، فشار کاری، روابط بیشازحد ساختاریافته و نبود زمان و فضای گفتوگو،
به انزوای اجتماعی، استرس روانی و کاهش سرمایه اجتماعی منجر میشود.
توجه به فضای سوم، راهی است برای:
- حمایت از سلامت روان فردی و جمعی،
- ایجاد همبستگی و سرمایه اجتماعی در سازمان،
- تقویت فرهنگ گفتوگو، مشارکت و بازخورد سالم،
- فراهم کردن بستر نوآوری اجتماعی و سازمانی؛ چیزی که سازمانهای امروز بیش از هر زمان دیگری به آن نیاز دارند.
جمعبندی: فضای سوم به مثابه ضرورت اکوسیستم کسبوکار امروزی
فضای سوم در آگرد چیزی فراتر از یک «محل تفریح یا دورهمی» است؛
این فضا میتواند زیرساخت تحول اجتماعی، فرهنگی و سازمانی باشد.
وقتی زندگی و ساختار کسبوکارها فقط بر محور کار، وظیفه و دستورالعمل تعریف شود، روابط انسانی سطحی و بهتدریج فرسایشی میشود.
اما اگر فضای سوم را – در مقیاس شخصی، تیمی یا سازمانی – بپذیریم و بهطور آگاهانه طراحی کنیم،
امکان «زندگی جمعی»، «گفتوگوی انسانی»، «خلاقیت مشترک» و «فرهنگ همکاری» فراهم میشود.
آگرد با این نگاه، به سازمانها کمک میکند تا مکان سوم خود را بسازند و آن را به بخشی پایدار از تجربه کارکنان تبدیل کنند.
