استان سیستان و بلوچستان به‌رغم مسائل و مشکلات فراوانی که داشته و دارد، در سال‌های اخیر به یکی از قطب‌های گردشگری کشور تبدیل شده است. گردشگران زیادی به‌خصوص در ایام نوروز راهی این استان می‌شوند و از جاذبه‌های بکر طبیعی آن دیدن میکنند و با میراث فرهنگی و انسانی آن نیز آشنا می‌شوند. گرچه ازنظر زیرساخت‌های گردشگری وضعیت استان سیستان و بلوچستان نسبت به دیگر مناطق کشور تعریف چندانی ندارد، در سال‌های اخیر کسبوکارهای زیادی در حوزه گردشگری این منطقه راه افتاده‌اند. اقامتگاه بوم گردی «رستم زادگان سیستان» یکی از همین تأسیسات است که چندی پیش در نزدیکی شهر هامون به بهره‌برداری رسیده است.
هامون را با دریاچه معروف آن و همینطور رودخانه هیرمند می‌شناسیم. در دل همین دریاچه کوهی مخروطی به نام «کوه خواجه» قرار دارد و در نزدیکی‌های آن روستای «باراج» که خود از توابع شهر «علی‌اکبر» است. ماشاالله باراج، بنیانگذار اقامتگاه بوم گردی رستم زادگان سیستان است. دونده سابق دوی استقامت و عضو تیم ملی دوومیدانی که به گفته خودش بعد از کسب 200 مقام قهرمان داخلی و بین‌المللی، به این نتیجه رسیده که سراغ روستای آبا و اجدادی‌اش برود و سبک زندگی سنتی مردمان آن منطقه را احیا کند. اقامتگاهی با حدود 3 هزار مترمربع زیربنا که خدمات مختلف اقامتی و تفریحی را به گردشگران عرضه می‌کند.
باراج می‌گوید هدف اولیه‌‌اش این بوده که با ساخت اقامتگاه بوم گردی رستم زادگان سیستان، فرهنگ و آداب‌ورسوم و ارزش‌های مردمان سخت‌کوش قدیمی منطقه را به نمایش بگذارد و نتیجه کار نیز مجموعه‌ای شده همه نیازهای مردم و گردشگران را برطرف می‌کند. با او درباره راه‌اندازی اقامتگاه و خدمات آن، حال و هوای گردشگری در روزگار کرونایی و مسائل دیگر گفت‌و‌گو کردهایم.
از ایده اقامتگاه بوم گردی رستم زادگان سیستان برایمان بگویید. چه شد سراغ راه‌اندازی کسب‌وکار گردشگری رفتید؟
واقعیت این است که فکر احداث اقامتگاه بوم گردی ریشه در علاقه زائدالوصفم به شهر و منطقه آبا و اجدادی‌مان دارد. من روستازاده هستم و به زادگاه خودم علاقه دارم. بعد از سالها دوری از خانه پدری و شرکت در مسابقات داخلی و بین‌المللی و کار و زندگی در مناطق دیگر، میل به زندگی در روستایمان را بیشتر درک می‌کردم. پیوسته به یاد و خاطره زندگی ساده و سبک و سیاق و معماری سنتی در منطقه‌مان می‌افتادم و هر زمان که وارد منطقه‌مان می‌شدم و خانه قدیمی‌مان را می‌دیدم، افسوس می‌خوردم که چرا این نوع زندگی ساده روستایی را که سرشار از نشانه‌های فرهنگی است، کنار می‌گذاریم و به‌آسانی اجازه می‌دهیم فراموش شوند.
بسیاری از همان روز اول می‌گفتند سرمایهگذاری در زابل اشتباه است و از من می‌خواستند که سرمایه‌ام را در شهرهای دیگر هزینه کنم. اما قبول نکردم و حتی از کار اداری‌ام نیز استعفا کردم و تمام تمرکزم را صرف ساخت و مدیریت اقامتگاه بوم گردی رستم‌آباد سیستان کردم
معتقدم ما نسبت به فرهنگ و آداب‌ورسوم و میراث معنوی‌مان تعهد داریم و از طرفی هم باور دارم زندگی چیزی غیر از همین سادگی‌ها نیست. در ابتدا می‌خواستم خانه خودم را در این منطقه احداث کنم یا خانه پدری‌مان را بازسازی کنم، اما به‌تدریج به این فکر کردم که ابعاد پروژه را بزرگ‌تر در نظر بگیرم و با ساخت اقامتگاه بوم گردی، بخشی از گردشگرانی که به منطقه هامون وارد می‌شوند، جذب کنم تا علاوه بر آشنایی با آداب‌ورسوم و فرهنگ این دیار و تجربه عملی زندگی مردمان سیستان، به توسعه روستا نیز کمک شود.
با همین هدف به دنبال کسب مجوز تأسیس اقامتگاه بوم گردی رفتم و به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مراجعه کردم و درخواست مجوز کردم. اولین کاری که انجام دادم این بود که خانه خودم را به منطقه‌ای که خانه‌های اجدادی‌مان در آنجا واقع‌شده منتقل کردم و به‌تدریج با ساخت اقامتگاه بوم گردی رستم زادگان سیستان، آن منطقه را احیا کردم.
اقامتگاه بوم گردی رستم زادگان سیستان چه مشخصات و ویژگی‌هایی دارد و چه خدماتی را در آن به گردشگران عرضه می‌کنید؟
اقامتگاه بوم گردی رستم زادگان سیستان تمام ویژگی‌ها و نوع زیست و شیوه زندگی مردمان سیستان در خود دارد و از طرفی نیز سعی میکنیم تمام فعالیت‌های قدیم و جدید مردمان این دیار را به گردشگران نشان دهیم. از این نظر مجموعه اقامتگاه رستم زادگان سیستان تقریباً مجموعه‌ای کامل است. درگذشته قبل از خشکسالیهای متعدد در منطقه سیستان، صید و صیادی رواج زیادی داشت و مردم نیز با قایق‌های اصیل سیستانی که به آن «توتن» می‌گفتند، به ماهیگیری می‌پرداختند.
مطلب پیشنهادی: پیسو: دوپینگ بوم گردی با گردشگری دریایی
در اقامتگاه بوم گردی رستم‌آباد سیستان دریاچه‌ای مصنوعی ساخته‌ایم که مردم می‌توانند علاوه بر قایق‌سواری به سبک قدیم، از ماهیگیری نیز لذت ببرند. یکی از دارایی‌های اصلی مردمان قدیم این منطقه گاو و گوسفند بود که به‌طورمعمول در خانه‌هایشان از آنها نگهداری می‌کردند. ما در اقامتگاه گاو شیرده خریداری کردهایم تا گردشگران از نزدیک با شیوه نگهداری از آنها و همینطور شیر دوشیدن و فرآیندهای تولید ماست و دوغ محلی آشنا شوند. سه تنور پخت نان محلی را در اقامتگاه احداث کردم تا به مردم نشان دهیم که مردم چگونه نان پخت می‌کردند و نان‌ها چه ظاهر و ویژگی‌هایی داشته است.
اقامتگاه بوم گردی رستم زادگان سیستان تمام ویژگی‌ها و نوع زیست و شیوه زندگی مردمان سیستان در خود دارد و از طرفی نیز سعی میکنیم تمام فعالیت‌های قدیم و جدید مردمان این دیار را به گردشگران نشان دهیم
با آموزش‌هایی که به زنان محلی داده‌ایم، صنایع‌دستی سیستانی نظیر عروسک‌های سنتی سیستانی، گلدوزی‌های قدیمی و… را احیا کردهایم و در غرفه‌ای که به همین منظور ساخته‌ایم، به فروش می‌رسانیم. حدود 10 سراچه (سوئیت) به سبک سنتی ساخته‌ایم و چهار نمونه خانه اصیل سیستانی را نیز احیا کردهایم. علاوه بر این غذاهای محلی و سنتی را نیز در اقامتگاه سرو میکنیم. با تعدادی از این غذاها خودمان آشنایی داشتیم، اما برخی دیگر را از بزرگان محل و کسانی که سن و سال بالاتری دارند، پرسیدیم و شیوه پخت آنها را یاد گرفتیم. گردشگرانی که به اقامتگاه ما وارد می‌شوند، با غذاهای سنتی و همینطور غذاهای رسمی و امروزی از آنها پذیرایی میکنیم.
علاوه بر این، فروشگاه مواد غذایی را نیز درمجموعه اقامتگاه دایر کردهایم تا گردشگران به هر چیزی که نیاز دارند، دسترسی داشته باشند. درگذشته اسب و شتر نیز در این منطقه فراوان بود و ما در اقامتگاه همین این نشانه‌ها را گنجانده‌ایم. در اطراف اقامتگاه پیست شترسواری و اسب‌سواری دایر کردهایم. مواد غذایی به‌صورت ارگانیک و از محصولات اقامتگاه تهیه می‌شود. به طور کلی سعی کردهایم نیازهای گردشگران را برآورده کنیم و محیطی آرامش‌بخش برای آنها بسازیم.
در ساخت اقامتگاه بوم گردی رستم زادگان سیستان، بنای اولیه را بر احیای سبک زندگی قدیمی مردم سیستان گذاشته‌اید. بخشی از این فرآیند احیا به تجربه زیسته خودتان برمی‌گردد، اما روشن است که برای بخشهای مهم نیاز به تحقیق و بررسی‌های بیشتر است. چه‌کارهای دیگری انجام داده‌اید تا مجموعه واجد تمام خصوصیت‌های یک مجموعه سنتی سیستانی باشد؟
من حدود 30 سال سن دارم و به‌طور طبیعی چندان از سبک و شیوه زندگی مردمان قدیم اینجا اطلاع ندارم. بااین‌حال برای فهمیدن گذشته‌های سیستان کارهای زیادی انجام دادیم. به‌خصوص از راهنمایی‌ها و مشورت‌های پدرم که سال و سال زیادی دارد و دیگر بزرگان منطقه استفاده کردیم. شغل اصلی پدرم درگذشته بنایی بود. ما در اقامتگاهمان دو خانه قدیمی داریم که هر دو را پدرم ساخته و بنابراین او بهتر از هرکسی از معماری سنتی سیستانی اطلاع دارد. بافت‌های قدیمی بسیاری از روستاهای منطقه سیستان را نیز از نزدیک دیدم. تحقیق‌های زیادی انجام دادیم که مردمان درگذشته چه نوع خانه‌هایی با چه معماری و مصالحی داشته‌اند.
برای مثال درگذشته خانه‌ها در منطقه سیستان در دو طبقه ساخته می‌شد، که بخش بالایی به بالاخانه معروف بود. قسمت زیرین بالاخانه نیز مشتمل بر اتاقک‌های کوچک و پیچ‌درپیچ بود که به آنها «زَبْری» می‌گفتند. این زبری‌ها درگذشته به‌طورمعمول تاریک بودند و برای انبار کردن غلات و گندم و… به کار می‌رفتند. بالکن در خانه‌های سیستانی به مهتابی معروف است که در خانه‌ها پیاده‌سازی شده است. علاوه بر اینها، «دکنچه» را نیز در خانه‌ها احیا کردهایم. دکنچه همان مهتابی است که در سطح زمین اجرا می‌شود. منتها این فضا به‌وسیله دیوار کوتاهی با ارتفاع حدود 50 سانتی‌متر از حیاط خانه مجزا است.
بانک‌ها با این توجیه که تأسیس اقامتگاه بوم گردی در سیستان و بلوچستان توجیه اقتصادی ندارد، سه بار طرح را رد کردند. درصورتی‌که می‌دانیم سیستان و بلوچستان مردمانی بزرگ دارد و ازنظر فرهنگی نیز زبانزد است
در سیستان قدیم، خانه‌هایی که دارای چند اتاق بودند، همگی یک شبستان یا دکنچه هم داشتند که با یک دیوار کوتاه محصور شده و اهل خانه به‌خصوص در تابستان در آن استراحت می‌کردند. طرح و معماری اقامتگاه بوم گردی رستم زادگان سیستان نیز بر اساس همین تحقیق و بررسی‌ها انتخاب شد و سعی کردیم چکیده تمام تحقیقات و بررسی‌هایمان را در ساخت بناها بگنجانیم.
در اقامتگاه بوم گردی رستم زادگان سیستان برای چند نفر اشتغال‌زایی ایجاد شده است؟
حدود 15 نفر به‌طور مستقیم در اقامتگاه بوم گردی رستم زادگان سیستان مشغول به کار هستند اما به‌صورت غیرمستقیم ده‌ها نفر دیگر با ما کار میکنند. از رانندگان تاکسی‌های خطی بگیرید که گردشگران جابجا میکنند تا پرورش‌دهندگان اسب و راهنمایان محلی و… . در کنار اقامتگاه ما یک شرکت دیگر برای کمک به بهبود اوضاع اقتصادی روستا در حوزه دام و طیور تأسیس کردهایم.
به بخشی از سختی‌ها و دشوارها و به‌خصوص هزینه‌های هنگفت ساخت اقامتگاه اشاره کردید. فرض کنیم امروز یک نفر تصمیم بگیرد مجوز ساخت اقامتگاه بوم گردی در یک منطقه خاص را دریافت کند. شما این راه را رفته‌اید و بهتر می‌دانید دست‌اندازهای آن کجاست. چه چالش‌هایی در مسیر دریافت مجوز و ساخت اقامتگاه وجود دارد؟
چالش در همه کسب‌وکارها وجود دارد. به‌ویژه برای کسانی که سررشته‌ای از گردشگری ندارند، کار سخت‌تر است. به خاطر دارم در ابتدا تا چندین ماه فقط دور خودمان می‌چرخیدیم. نمی‌دانستیم به کدام نهادها و ارگان‌ها باید مراجعه کنیم و درخواستمان را ثبت کنیم. برای دریافت تسهیلات نیز دردسرهای زیادی کشیدیم. فرآیند صدور مجوزها زمانبر و سخت است و بااینکه سازمان میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان با ما همکاری کرد، استعلام‌ها و تأییدیه‌ها و نامه‌نگاری‌ها حدود دو سال زمان برد.
بانک‌ها با این توجیه که تأسیس اقامتگاه بوم گردی در سیستان و بلوچستان توجیه اقتصادی ندارد، سه بار طرح را رد کردند. درصورتی‌که می‌دانیم سیستان و بلوچستان مردمانی بزرگ دارد و ازنظر فرهنگی نیز زبانزد است. تصور کنید اولین پیوند جمجمه و پیوند چشم در جهان 5 تا 6 هزار سال پیش در «شهر سوخته» انجام شده است. این منطقه ازنظر فرهنگی بسیار غنی است و بسیار مهمان‌نواز و خونگرم هستند. ازنظر بانک‌ها هیچ‌کدام از اینها قانع‌کننده نیست.
مطلب پیشنهادی: صفر تا صد دریافت مجوز اقامتگاه بوم گردی
بسیاری از همان روز اول می‌گفتند سرمایهگذاری در زابل اشتباه است و از من می‌خواستند که سرمایه‌ام را در شهرهای دیگر هزینه کنم. اما قبول نکردم و حتی از کار اداری‌ام نیز استعفا کردم و تمام تمرکزم را صرف ساخت و مدیریت اقامتگاه بوم گردی رستم‌آباد سیستان کردم. خلاصه اینکه دردسرهای زیادی کشیدیم و در این مسیر اینقدر مانع‌تراشی کردند که گاه ناامید می‌شدیم، اما با پشتکار تمام سختی‌ها را به جان خریدیم و عقب ننشستیم. شاید هرکسی جای من بود با آن حجم از بوروکراسی و نامه‌نگاری‌های متعدد، قید کار را می‌زد. سالها ورزش حرفه‌ای دوی استقامت درس‌های زیادی به من آموخت که یکی از آنها همین تحمل سختی‌ها است. از آن‌سو اما مردم هر چه در توان داشتند، کمک کردند.
اقامتگاه بوم گردی رستم‌آباد سیستان با همکاری جمعی اهالی منطقه تأسیس شده است. حدود 26 سال پیش روستا به دلیل خشکسالی و مشکلات اقتصادی خالی از سکنه بود اما حالا با ساخت اقامتگاه بوم گردی رستم زادگان سیستان، دوباره توجه مردم به این منطقه جلب شده است. مردم می‌گویند اقامتگاه بوم گردی رستم آباد سیستان، فرهنگ و آداب منطقه را احیا کرده و بنابراین خودشان را در پروژه سهیم می‌دانند و صمیمانه و بی‌هیچ چشمداشتی همکاری میکنند. حتی گاه مردم منطقه به اقامتگاه می‌آیند که چرخ اقامتگاه در آغاز راه بهتر بچرخد. برعکس اما مسئولان هیچ‌گونه حمایتی از ما نکردند. به خاطر دارم در ابتدای شروع به کار ساخت‌وساز حتی اجازه ندادند از برق خانه خودم به‌طور موقت برای تأمین روشنایی اقامتگاه استفاده کنم.
وضعیت کنونی کسب‌وکار شما ازنظر شیوع ویروس کرونا چگونه است؟ استقبال گردشگران اقامتگاه بوم گردی رستم زادگان سیستان چطور بوده؟ محدودیت‌ها چه تأثیری بر کسب‌وکار شما گذاشته است؟
کرونا تأثیر زیادی بر کسب‌وکار ما گذاشته است. چون اقامتگاه ما در زمان شیوع ویروس کرونا به بهره‌برداری رسید، بنابراین نمی‌توانم حدس بزنم اگر کرونا نبود، چه وضعیتی داشتیم. بااین‌حال، اگر کرونا نبود شاید درآمدهای ما نیز چند برابر می‌شد. همین‌الان گردشگران وارد اقامتگاه می‌شوند، اما با اکراه و ترس‌ولرز یک‌شب می‌مانند. بااینکه ما تمام پروتکل‌های بهداشتی و فاصله‌گذاری‌ها را رعایت میکنیم، بازهم مراجعه‌کنندگان بسیار محتاط هستند. گردشگران کم‌وبیش به اقامتگاه ما وارد می‌شوند و بااینکه شیوع ویروس کرونا در منطقه ما بسیار پایین است،
گردشگران می‌گویند بعد از کرونا به منطقه می‌آیند و میهمان ما می‌شوند. بسیاری از تورها نیز گفته‌اند تا بعد از کرونا نمی‌توانند گردشگر به منطقه بیاورند. در حال حاضر اغلب کسانی که به اقامتگاه ما می‌آیند، از شهرها و استان‌های همجوار هستند و گاه نیز از دیگر مناطق و حتی خارج از کشور نیز میهمانانی داریم. درمجموع گردشگری در حال حاضر رونق چندانی ندارد و ما نیز این را می‌دانیم. با همه اینها از کسب‌وکارمان راضی هستیم.
چقدر به آینده صنعت گردشگری در استان سیستان و بلوچستان و رونق کسب‌وکار خودتان امیدوار هستید؟
واقعیت این است که من تمام زندگی‌ام را صرف این اقامتگاه کرده‌ام و به همین ترتیب هم هر کاری می‌کنم در آن موفق شوم. حدود 530 میلیون تومان وام دریافت کردهایم و تاکنون نیز حدود 1 میلیارد و 500 میلیون تومان برای ساخت اقامتگاه هزینه شده است. منظورم این است که چیزی کم نگذاشته‌ایم و همانطور که در ورزش سعی کردم بهترین عملکرد را از خودم نشان دهم، در کسب‌وکار نیز هرچه در توان داشته‌ام در راه دست‌یابی به هدفم به کار گرفته‌ام. هدف اولیه ما این بود که اقامتگاه بوم گردی رستم‌آباد سیستان سبک زندگی مردمان قدیمی منطقه را به نمایش بکشد.
اقامتگاهی که درست کردهایم محیطی آرامش‌بخش است و سعی کردهایم در آن تمام المان‌های یک زندگی ساده روستایی را بگنجانیم. ما خودمان را نماینده مردم سیستان و بلوچستان می‌دانیم و سعی میکنیم به‌خوبی از میهمانانمان میهمان‌نوازی کنیم. دوست دارم اگر روزی کسی پرسید بهترین اقامتگاه در کشور کجا واقع شود، همه به سیستان اشاره کنند. اما درباره گردشگری باید بگویم، بر کسی پوشیده نیست که بعد از نفت و گاز و صنایع پتروشیمی، صنعت گردشگری بیشترین درآمدزایی را دارد.
مردم امروزه دوست دارند برای رفاه و اوقات فراغت خود هزینه کنند. حضور گردشگران برای اقتصاد مفید است و این را می‌توان با مقایسه وضعیت قبل از کرونا و بعد از کرونای کشورها و مناطقی که به گردشگری وابسته هستند، مشاهده کرد. از طرفی دیگر، مردم امروزه بیش از گذشته درباره تاریخ و فرهنگ و میراث گذشتگان خود کنجکاو هستند و اشتیاق عجیبی به دیدن تنوع‌های فرهنگی دیگر مناطق دارند.
بعدازاین همه سختی و دشواری در ساخت اقامتگاه بوم گردی رستم زادگان سیستان، هنوز هم اگر کسی از من بپرسد که تأسیس اقامتگاه بوم گردی را توصیه می‌کنم یا خیر، پاسخم مثبت است. فرهنگ و راه و روش زندگی را در گردشگری می‌توان به توریست‌ها عرضه کرد. بسیاری همان ابتدا به من می‌گفتند زابل توفان‌های زیادی دارد اما من می‌گفتم همین توفان هم جاذبه است و بسیاری دوست دارند توفان را از نزدیک ببینند. گردشگری کمک می‌کند که ما بتوانیم به دیگران نشان دهیم که مردم در مناطق توفانی چگونه زندگی میکنند. بنابراین شکی نیست که گردشگری آینده‌ای بسیار روشن دارد.
