خُراشاد روستایی در نزدیکی‌های شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است. روستایی با صنایع دستی منحصربه‌فرد که ثبت جهانی هم شده است. نام خراشاد با توبافی گره خورده است. نوعی پارچه سنتی دست‌بافت که زنان خراشادی صدها سال است که می‌بافند و به دلیل جنس مرغوب و طرح‌های خاص طرفداران زیادی دارد. در توبافی نیز مثل کاربافی یزد دست و پا همزمان حرکت می‌کنند تا پارچه بافته می‌شود. پارچه‌ای که از گذشته در ساخت حوله از آن استفاده می‌شد ولی امروزه کاربردهای مختلف دیگری نیز دارد. لیلا منصوری، بنیان‌گذار کسب و کار اینستاگرامی «خراشاد توباف» محصولات توبافی زنان هنرمند خراشادی را معرفی و به فروش می‌رساند. او می‌گوید بسیاری از زنان خراشادی که نسل در نسل به توبافی مشغولند نسبت به ارزش مادی و معنوی دست‌بافته‌های هنری‌شان آگاه نیستند و در ماه‌های اخیر نیز با شیوع ویروس کرونا همان اندک درآمدشان قطع شده است. منصوری قصدش از راه‌اندازی کسب و کار خراشاد توباف را ایجاد بستری تعاملی با زنان خراشادی برای تبدیل هنرشان به فعالیتی اقتصادی می‌داند. هنرمندانی که او می‌گوید فقط و فقط بافنده هستند و نمی‌دانند چگونه محصولات خود را به فروش برسانند. با موسس کسب و کار خراشاد توباف درباره هنر توبافی و ویژگی‌ها و مشخصات این جنس پارچه‌ه‌ها و مواردی دیگر از جمله لزوم حمایت از هنرمندان توبافی و محاسن و مزایای فروش صنایع دستی بر بستر شبکه‌های اجتماعی گفت‌و‌گو کرده‌ایم.

داستان شکل‌گیری کسب و کار اینستاگرامی خراشاد توباف از کجا شروع شد؟

ایده راه‌اندازی چنین کاری از زمان دانشجویی در سال‌های ۸۷ به بعد به ذهنم خطور کرد. ما از طرف دانشگاه در قالب اردوهای جهادی به مناطق مختلف کشور سفر می‌کردیم. در همین سفرها بود که متوجه شدم زنان روستایی هنرهای بکری دارند که کسی به آن‌ها توجه نکرده است. حتی خودِ زنان هم نمی‌دانستند هنرشان چه ارزش افزوده‌ بالایی دارد.

هنرها و صنایع دستی زیادی در کشور وجود دارد که مردم با آن‌ها آشنایی ندارند و می‌توان با معرفی و سرمایه‌گذاری به خصوص در شهرهای بزرگ آن‌ها را احیا کرد یا از خطر نابودی نجات داد. در برخی مناطق واسطه‌ها به زنان روستایی سفارش کار می‌دادند و دستمزد بسیار ناچیزی در حد گذران زندگی به آن‌ها پرداخت می‌کردند. دغدغه‌ام این بود که محصولات صنایع دستی‌شان را به مردم معرفی و ارائه کنم. چرا که آن‌ها فقط هنر را بلد بودند و نمی‌دانستند نیاز بازار و مسائلی مانند طراحی محصولات و… چیست.

در خراشاد تقریبا اکثر مردم در خانه‌هایشان دستگاه توبافی دارند و به همین دلیل هم بافندگان با مشکلات زیادی در زمینه فروش دست و پنجه نرم می‌کنند. یعنی نمی‌دانند اگر محصولی ببافند نمی‌دانند کجا آن‌ها را به فروش برسانند. گرچه بازاری محلی برای فروش محصولات اما این بازار هم مدت‌هاست که به دلیل شیوع ویروس کرونا بسته شده است.

سال‌ها قبل در سفری به منطقه خراشاد متوجه شدم که زنان در این منطقه با هنر توبافی به بافت پارچه‌های نخی اقدام می‌کنند که جنسی مرغوب دارد و می‌توان از آن‌ برای کاربری‌های مختلف استفاده کرد. از طرفی نیز میان روستائیان و بازار حلقه‌های مفقوده‌ زیادی وجود دارد. ما در کسب و کار خراشاد توباف سعی کردیم این جای خالی را پر کنیم. با یکی از کارگاه‌های توبافی خراشاد توافق کردیم که محصولات را برای ما ببافند و ما نیز آن را در فضای مجازی به فروش برسانیم. ما ایده و ابعاد و طرح و رنگ حوله‌ها را به بافندگان می‌دادیم و بافندگان نیز محصولات را تولید می‌کردند.

ابتدا به این سمت رفتیم که کاربری پارچه‌های توبافی را بازتعریف کنم که تنها محدود به حوله نباشد. چرا که پارچه توبافی همه‌چیز بود اما در عین حال هیچ‌چیز نبود. حتی محلی‌های خراشاد هم می‌گفتند پارچه‌هاشان تنها برای حوله یا نهایتا دستمال آشپزخانه مناسب است. زمانی که با آن‌ها شروع کردیم، بافندگان پارچه‌ها را در سه ابعاد تولید می‌کردند. ما متوجه شدیم که حوله‌های توبافی دوست‌دار محیط زیست هم هستند و این برای گروه‌هایی که به رویکرد پسماند صفر پایبند هستند، گزینه‌ای ایدئال است.

به مرور نیز با شناسایی گروه‌های هدف، محصولات جدیدی براساس طرح و کاربری‌های مختلف شامل حوله‌های بزرگ، مسافرتی، دست و صورت، سفره نان، دستمال سفره، دستمال رولی، دستمال جیبی، خشک‌کن ظرف، خشک‌کن نوزادی و… تولید کردیم که خوشبختانه مردم نیز به خوبی با آن‌ها ارتباط برقرار کرده‌اند. در حال حاضر محصولات ما در دسده‌بندی‌های نوزدان و بزرگسالان یا محصولات ویژه دوستداران محیط زیست تولید می‌شوند و در صفحه‌مان در شبکه اجتماعی اینستاگرام به فروش می‌رسد.

کارگاه‌های زیادی در خراشاد در زمینه تولید پارچه‌های توبافی در ابعاد و کیفیت‌های مختلف فعال هستند. از طرفی نیز این هنر کهن چندان در میان مردم شناخته شده نیست. چگونه توانستید کسب و کار خراشاد توباف را میان هر دو گروه بافندگان و مشتریان جا بیندازید؟

یکی از مهمترین کارهایی که انجام دادیم، اعتمادسازی میان بافندگان بود. برای مثال به آن‌ها سفارش تولید محصولات توبافی را می‌دادیم و بعد همه محصولات را آن‌ها به صورت نقدی خریداری می‌کردیم. هنوز هم همین کار را می‌کنیم. یکی از مشکلات هنرمندان توبافی در منطقه خراشاد این است که مغازه‌داران در بازارهای محلی محصولاتشان را به صورت امانی قبول می‌کنند و تسویه هم بلندمدت و به شرط فروش است.

ما اما از همان ابتدا دستمزدهای بافندگان را پرداخت می‌کنیم. به ویژه اینکه در ماه‌های اخیر با گرانی و فشارهای اقتصادی هنرمندان توبافی دسترسی به هیچ بازار دیگری ندارند. مانند بسیاری از مناطق دیگر، خراشاد نیز که منطقه‌ای گردشگرپذیر است به کل تعطیل شده و محصولات توبافی روی دست‌ بافندگان آن‌ها مانده است. بسیاری از هنرمندان توبافی حالا روی فضای مجازی حساب باز کرده‌اند. از طرفی نیز چون تقاضا برای محصولات توبافی زیاد است در چند مرحله با بافندگان دیگری نیز وارد همکاری شده‌ایم و کسب و کارمان را توسعه داده‌ایم. اولین ویژگی محصولات توبافی ما کیفیت است.

گرچه بخش زیادی از محصولات باکیفیت توبافی به خارج از کشور صادر می‌شوند و اغلب اجناسی هم که در بازارهای داخلی وجود دارد، کیفیت لازم را ندارد، با این حال ما متعهد هستیم که محصولات توبافی را با بهترین کیفیت به دست مشتریانمان برسانیم. شروع به کارمان را با سود شروع نکردیم اما به مرور حاشیه‌سود اندکی را برای خودمان در نظر گرفته‌ایم. تلاش‌مان این است که محصولات باکیفیت دست مشتریان برسانیم و ادعا می‌کنم از نمونه کارهایی که در بازارهای محلی خراشاد نیز عرضه می‌شوند، کیفیت بالاتری دارد.

چه مزیت‌هایی نسبت به دیگر کسب و کارهای مشابه دیگر دارید؟

کیفیت و نحوه ارائه و تنوع کاربری‌ها بزرگترین شناسه و تبلیغ محصولات توبافی ما است. فکر می‌کنم علاوه بر مواردی که گفتم راز موفقیت ما تلفیق هنر سنتی توبافی با کاربری‌های امروزی‌تر است. در زمینه تعریف کاربری‌های جدید و جلب رضایت بافندگان چالش‌های زیادی داشتیم. بافندگان سال‌هاست به یک شیوه و قالب مشخص محصولات را می‌بافتند اما ما متفاوت عمل کردیم و به نوعی می‌توان گفت محصولات توبافی سفارشی‌ متناسب با نیازها و سلیقه‌ها و کاربری‌های امروزی تولید کرده‌ایم.

با چندین کارگاه مختلف همکاری داریم و تعدادی از بافندگان نیز در خانه‌هایشان برای صفحه‌ ما می‌بافند. در حال حاضر محصولات توبافی در شهرهای دیگر هم به فروش می‌رسانند اما تنوع و ترکیب رنگی محصولات ما در مقایسه با رقبا بیشتر است. همین موضوع هم چالشی بزرگ برای توسعه کسب و کار ما است. چرا که اکثر محصولات به رنگ سفید است و بافندگان نیز چندان به مولفه‌های دیگر مثل تنوع اهمیتی نمی‌دهند. یعنی شاخص و استاندارد مشخصی وجود ندارد که هنرمند براساس آن محصولی را ببافد.

اوایل بسیار سخت بود که بتوانیم با هنرمندان به یک زبان مشترک برسیم که المان‌ها و ویژگی‌های محصولات چگونه باشند یا وزن و تراکم آن‌ها به چه نحو باشد. ما همه این‌ موارد را در سفارش‌گذاری‌ها و تولید محصولاتمان رعایت می‌کنیم. در چند مرحله کیفیت کار را چک می‌کنیم و اگر رضایت‌بخش بود، آن را برای معرفی و فروش در صفحه می‌گذارند. همین موضوع نیز جلب اعتماد مشتریان شده است. ما با مخاطبانمان صادق هستیم و به آن‌ها می‌گوییم که محصولات‌مان چه ویژگی‌ها و کیفیت و رنگی دارند.

حرفه و هنر اصلی زنان روستای خراشاد توبافی است. به جز کسب و کار شما و برخی صفحه‌های مشابه، بافندگان محصولات دست‌بافت خود را کجا به فروش می‌رسانند؟

در خراشاد تقریبا اکثر مردم در خانه‌هایشان دستگاه توبافی دارند و به همین دلیل هم بافندگان با مشکلات زیادی در زمینه فروش دست و پنجه نرم می‌کنند. یعنی نمی‌دانند اگر محصولی ببافند نمی‌دانند کجا آن‌ها را به فروش برسانند. گرچه بازاری محلی برای فروش محصولات اما این بازار هم مدت‌هاست که به دلیل شیوع ویروس کرونا بسته شده است.

تا پیش از همه‌گیری ویروس کرونا، زنان خراشادی محصولات توبافی خود را به گردشگران می‌فروختند اما امروزه دیگر از این خبرها نیست. در پاره‌ای مواقع نیز سرمایه‌گذارانی هستند که دستگاه توبافی و نخ و دیگر مصالح و مواد اولیه بافت را در اختیار بافندگان قرار می‌دهند و به آن‌ها در ازای تولید محصولات توبافی دستمزدهایی پرداخت می‌کنند که ناچیز است. برخی از بافندگان نیز در نمایشگاه‌های صنایع دستی حضور می‌یافتند که با شیوع ویروس کرونا نیز این فرصت عملا از بین رفته است.

میراث فرهنگی زمانی در دهه ۸۰ و پس از ثبت جهانی این روستا، اسباب و امکان آموزش را برای زنان این منطقه فراهم کرد اما در شرایط کنونی شایسته نیست آن‌ها را به حال خود رها کند. دستگاه‌های توبافی نسبت به گذشته گران‌تر شده‌اند. نخ و رنگ و دیگر موارد اولیه نیز همین‌طور. هنرمندان مجبورند برای دیگران ببافند.

متاسفانه به رغم ظرفیت بالایی که بازارهای داخلی دارد، تلاشی برای ارائه محصولات توبافی خراشاد در داخل کشور نمی‌شود و از قضا گردشگران خارجی بهتر از خومان محصولات توبافی خراشاد را می‌شناسند. چرا که این روستا ثبت جهانی شده و همه ساله هم گردشگران خارجی زیادی از این منطقه بازدید می‌کردند. جالب این است که در ابتدای شروع کار کسب و کارهای دیگر و صفحه‌های اینستاگرامی به ویژه در ترکیه به ما می‌گفتند ما مشابه این محصولات را داریم و می‌توانیم نیازتان را تامین کنیم. جالب‌تر اینکه بسیاری از مشتریان ما می‌گفتند مشابه نمونه‌های کارهای شما را در برندهای خارجی دیده‌ایم.

محصولات توبافی چه مشخصات و ویژگی‌هایی دارند؟

در توبافی نقش و نگارها ذهنی است و به هیچ وجه نمی‌توان طرح و رنگ‌ها را تکرار کرد. هیچ دو نوع محصول توبافی عینا شبیه به یکدیگر نیستند و مشتریان نیز این موضوع را پذیرفته‌اند. همه چیز تجربی یاد گرفته‌اند و به هیچ وجه نمی‌توان دو هنرمند و دو محصول را پیدا کرد که عینا شبیه یکدیگر کار کنند.

بخشی از حلقه مفقوده‌ای که در ابتدا به آن اشاره کردید را کسب و کارهای آنلاینی مثل خراشاد توباف پر کرده‌اند. هنرمندان توبافی در روستایی که ثبت جهانی شده و شیوع ویروس کرونا نیز پای گردشگران را از آن بریده، چه حمایت‌هایی نیاز دارند؟

ببینید بافتن پارچه‌هایی توبافی دشوار است و عوارض جسمی زیادی دارد اما هیچ‌کدام از بافندگان زیر پوشش بیمه درمانی نیستند. هر هنرمند توبافی بیش از حد مشخصی نمی‌تواند کار کند و تصور می‌کنم باید بیشتر حمایت شوند. میراث فرهنگی زمانی در دهه ۸۰ و پس از ثبت جهانی این روستا، اسباب و امکان آموزش را برای زنان این منطقه فراهم کرد اما در شرایط کنونی شایسته نیست آن‌ها را به حال خود رها کند. دستگاه‌های توبافی نسبت به گذشته گران‌تر شده‌اند. نخ و رنگ و دیگر موارد اولیه نیز همین‌طور. هنرمندان مجبورند برای دیگران ببافند. در کارگاه‌هایی توبافی گاه تا چهار نسل در کنار یکدیگر کار می‌کنند و این هنر را ادامه می‌دهند اما تنها دغدغه‌شان این است که محصولاتی که می‌بافند خریدار داشته باشد اما از طرف کسی از آن‌ها حمایت نمی‌کند.

در یک سالی که از شروع کسب و کار خراشاد توباف می‌گذرد، استقبال مخاطبان و مشتریان چطور بوده است؟

مخاطبان استقبال خوبی از محصولات می‌کنند. به یاد نمی‌آورم ما محصولی را معرفی کرده باشیم و به فروش نرسیده باشد. امروزه مردم به صنایع دستی بافتنی اهمیت زیادی می‌نهند تجربه ما نیز این موضوع را ثابت می‌کند. در اوایل اصلا تصور نمی‌کردیم مردم اینقدر از محصولات توبافی استقبال کنند یا بتوانیم از عهده تامین محصولات متناسب با نیازهای مخاطبان برآییم. از طرفی نیز بافتن تدارک محصولات زمان‌بر است و بافندگان توان این را ندارند که دائما ببافند. به همین دلیل از قبل اعلام می‌کنیم که چه روز و چه ساعتی فروش آنلاین محصولات شروع می‌شود و به تفکیک روز و ساعت محصولات را در دسته‌بندی‌های نوزادان و بزرگسالان عرضه می‌کنیم.

تجربه شما از فروش آنلاین محصولات صنایع دستی از طریق اینستاگرام چیست؟

ما سعی کردیم از طریق شبکه اجتماعی اینستاگرام که پلتفرمی محبوب و پرمخاطب در کشورمان است، محصولات توبافی خراشاد را که یکی از چندین صنایع دستی برتر کشور است به دست مشتریان برسانیم. بسیاری از مخاطبان ما می‌گویند امکان فروش آنلاین در شرایطی که امکان سفر و خرید حضوری به بازار خراشاد وجود ندارد، یک امتیاز ویژه است. ما در فضای آنلاین به صورت تخصصی محصولات توبافی خراشاد را معرفی و عرضه می‌کنیم و مخاطبانمان نیز این را فرصتی ایدئال برای خرید دانند اما این روش بی‌عیب و نقص هم نیست.

گرچه اینستاگرام ظرفیت‌های خوبی برای شروع کسب و کار دارد، موضوع این است که این پلتفرم محدودیت‌هایی هم دارد. یعنی پلتفرمی نیست که بتوان در آن فروش‌های بالا را مدیریت کرد. چرا که همه چیز به دایرکت ختم می‌شود که بعد از مدتی دیده نمی‌شوند. یا اینکه ممکن است مخاطبان در میان انبوه پیام‌ها گم شوند. تصور کنید یک اشتباهی از ما سربزند و ما بخواهیم وجه محصول را عودت دهیم. در این صورت چه باید؟ دشواری پیدا کردن یک مشتری در میان صدها و هزاران پیام دریافتی در شبکه اینستاگرام بسیار زیاد است به همین دلیل ما از همان ابتدا مشخصات و شماره تلفن و آدرس را از مخاطبانمان می‌گیریم. از همین رو بنا داریم سایت فرش محصولاتمان را راه‌اندازی کنیم تا از هر دو بستر سایت و اینستاگرام محصولات را دست مخاطبانمان برسانیم.

با پلتفرم‌های دیگر مثل سایت‌های خرده‌فروشی آنلاین همکاری دارید؟

همکاری با سایت‌‌ها نیز معضلات خاص خود را دارد. چندین سایت در کشور ما فعالند که محصولات شبیه ما را به فروش می‌رسانند اما تنوع محصولات آن‌ها پایین است. یعنی برایشان صرفه اقتصادی ندارد که از محصولات توبافی که اغلب تک هستند عکاسی کنند و روی سایت بگذارند. با اینکه بسیاری از همین سایت‌ها به ما پیام می‌دهند که محصولات ما را می‌خواهند اما مطمئن نیستیم که بتوانیم با آن‌ها کار کنیم. چرا که محصولات سری‌کاری نیستند و طرح و نقشه‌هایشان دائما عوض می‌شود و هنرمندان نیز نمی‌توانند تضمین کنند که فلان محصول را مطابق با رنگ و طرح از پیش تعیین شده می‌بافند.

این معضل بزرگی برای فروش آنلاین محصولات از طریق سایت است. در اینستاگرام ما محصولات را استوری می‌کنیم و می‌نویسیم از این فلان محصول چه تعداد کار داریم اما سایت چنین قابلیتی ندارد. به همین دلیل فکر می‌کنم ترکیبی از سایت و اینستاگرام ممکن است بهتر جواب‌گوی نیازهای ما باشد.

صنایع دستی ایران مهجور و سپاس‌ندیده است. همانقدر که اقوام و گروه‌های مختلف در بکرترین مناطق برای رشد و آبادانی و پیشرفت، روی ناخوش زندگی را بیشتر دیده‌اند. نابرابری و محرومیت همه جا یک سرشت و ذات دارد اما نما و رخش هزارگونه است. رفع و رجوع آن نیز طبق عادتی قدیمی و پذیرفته شده طرح می‌خواهد و فرمول و بودجه و دولت‌های پای کار. آدم‌های پای کار اما برای حل این معضلات جز دغدغه و مسئولیت و وجدان شخص و اجتماعی داشتن، فکر خلاقانه هم دارند. آدم‌هایی که کمتر دور خودشان می‌چرخند و یک راست می‌روند سراغ ریشه و منشا و علت‌العلل. یکی از نمونه‌های موفق تفکر خلاقانه مجموعه دستادست است که در حوزه صنایع دستی کارآفرینی اجتماعی کرده‌اند.

کارآفرینی اجتماعی مفهومی است که تکیه اصلی‌اش بر توانمندسازی و ایجاد فرصت‌های برابر رشد است. در ایران کارآفرینی اجتماعی چندان استخوان‌دار و قدیمی نیست و تا پیش از اینکه ایده دستادست به ثمر بنشیند، حتی حوزه‌ای تقریبا ناشناخته بود. دستادست کارآفرینی را با تم رفاهی بهبود وضع معیشتی گروه‌های فقیر و محروم دنبال می‌کند. آنطور که بنیان‌گذار این کسب و کار می‌گوید، با وجود همه سختی‌ها و مرارت‌ها بر زندگی و معیشت هنرمندان و تولیدکنندگان صنایع دستی اثرات مثبت گذاشته‌اند.

فائزه درخشانی در گفت‌و‌گوی پیش‌رو سیر شش ساله شروع به کار تا رشد و تغییر و دستاوردهای دستادست را توضیح می‌دهد. آدم‌هایی که به باور او قدرتمندتر و دارای عاملیت‌های بیشتر در کارشان شده‌اند. بنیان‌گذار دستادست از تجربه زیسته‌اش در عرصه صنایع دستی می‌گوید و بر خلاها انگشت می‌گذارد. خلاهایی که به گفته درخشانی کسی حاضر نیست فکری به حال آن کند.

شما موسس کسب و کاری هستید که به نام کارآفرینی اجتماعی شناخته می‌شوید در محافل دانشگاهی و رفاهی نیز به الگویی در اشتغال‌سازی پایدار فقرزدا بدل شده‌اید. کسب و کارهای آنلاین بیش از گذشته وارد زندگی ما شده و مردم هم حالا شما را بهتر می‌شناسند و از پلتفرمتان خرید می‌کنند. درباره دستادست برای ما بگویید.

دستادست مجموعه‌ای است که هدف خود را کمک به قدرتمند کردن تولیدکنندگان محصولات دست‌ساز با اولویت گروه‌های به حاشیه رانده شده جامعه می‌داند. گروه‌هایی مثل زنان روستایی، افراد دارای معلولیت، زنان سرپرست خانوار و… اولویت‌های کاری دستادست محسوب می‌شوند. مجموعه‌ای که به شکل NGO و سازمانی غیرانتفاعی ثبت شده است. از بین اشکال مختلف کارآفرینی اجتماعی، مدلی هم که ما انتخاب کردیم، مدل تجارت عادلانه است. ما سعی کردیم که مدل تجارت عادلانه را معرفی و در جامعه ترویج دهیم. اینکه چقدر موفق شده‌‌ایم به مرور زمان مشخص خواهد شد.

تجارت عادلانه چه مشخصات و ویژگی‌هایی دارد؟

تجارت عادلانه تلاشی است برای عادلانه‌تر کردن و فضای کار و تجارت و ۱۰ اصل مختلف دارد. ما در دستادست سعی می‌کنیم براساس این اصول عمل کنیم. اصل اول این است که به تولیدکنندگان محروم و به حاشیه رانده شده توجه شود و بسترهای رشد آن‌ها را فراهم کند. در این مدل از تجارت، پرداخت منصفانه و عادلانه مهم و کلیدی است. شفافیت نیز به همین ترتیب مهم است و یکی از اهدافی که دنبال می‌شود این است که کسب و کارها شفاف باشند.

کار کودک قدغن است. تبعیض میان زن و مرد نباید وجود داشته باشد و به ازای کار یکسان باید درآمد یکسان داده شود. این مفهوم ۱۰ اصل دارد و ما سعی کرده‌ایم به خوبی آن را در دستادست پیاده‌سازی کنیم.

ایده اولیه این کسب و کار از کجا به ذهنتان رسید؟

ما سال ۹۲ کار تحقیقاتی دستادست را شروع کردیم و در سال ۹۳ نیز رسما شروع به کار کردیم. ما و کسانی که ایده را عملیاتی کردیم فعالین اجتماعی بودیم و دلمان می‌خواست کار پایدار کنیم. اینکه در مقطع کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی خوانده‌ بودم نیز بی‌تاثیر نبود.

مهمترین مسئله‌ برای ما از روز اول، پایداری کسب و کارمان بود. واقعیت این است که به مدل خیریه‌ای کار کردن علاقه چندانی نداشتیم. از ابتدا مایل بودیم که فعالیت اجتماعی انجام دهیم که اثرات پایداری بر روی جامعه هدفمان داشته باشد. دنبال فعالیتی بودیم که به عزت نفس آدم‌ها آسیب نزند، دلمان نمی‌خواست کار موقت کنیم که یک روز به یک نفر کمک کند اما روز بعد به حال خود رها شود. ما نمی‌خواستیم دخالت ما در زندگی آدم‌ها آسیب‌زننده باشد. دلمان نمی‌خواست نابرابری‌ها را دوباره بازتولید کنیم.

برای ما مهم بود وقتی دست به کاری می‌زنیم، نه‌تنها نابرابری‌ها را تشدید نکنیم بلکه به دنبال این بودیم که قدری شرایط را برای جامعه هدفمان عادلانه‌تر و برابرتر شود. چون به این مسائل فکر می‌کردیم، به این سمت رفتیم که پایداری را جدی بگیریم. به مرور زمان نیز یاد گرفتیم و حالا کمی بالغ‌تر شدیم. ایده ابتدایی کارآفرینی اجتماعی بود اما در روند تحقیات‌مان به تجارت عادلانه رسیدیم. جلوتر که رفتیم گستره فعالیت‌هایمان بیشتر و متفاوت‌تر شد. ابتدا فکر می‌کردیم کمک به فروش کافی است اما به تدریج متوجه شدیم که باید کارهای دیگری هم انجام دهیم که پایداری و اثرگذاری لازم را داشته باشیم.

برای مثال آموزش‌های مربوط به کسب و کار را راه انداختیم. با وجود اینکه از راه دور کار می‌کنیم اما کوشیدیم هر چه در توان داریم و فناوری‌ نیز به ما امکان می‌دهد، آموزش را به صورت فراگیرتر و با کیفیت بهتر به افراد منتقل کنیم. در همه این مراحل سعی می‌کردیم فازهای مکمل و پیوست‌های مختلف را تعریف کنیم که ظرفیت‌های فعالیت‌ بیشتری برای ما ایجاد شود.

مدل کسب و کار دستادست، کارآفرینی برای گروه‌های آسیب‌پذیر و محروم است. مشخص است که دغدغه‌ای انسانی و نوع‌دوستانه را دنبال کرده‌اید که کاملا هم قابل احترام است. کاری که شما انجام می‌دهید، نمونه خارجی هم دارد؟

زمانی که شروع به تحقیق کردن برای راه‌اندازی فعالیتی پایدار، بیش از هر چیزی بر داشته‌ها و مهارت‌ها و دانشی که کسب کرده بودیم تکیه کردیم. از سویی فکر کردیم که با چه مشکلات و معضلاتی در کشورمان روبرو هستیم. به این فکر می‌کردیم که چطور می‌توان معضلات را با تخصص و دانشمان در حوزه مسائل اجتماعی پوشش داد. برای یافتن پاسخ این سوال تحقیقات و بررسی‌های زیادی کردیم. مدل‌های خارجی کارآفرینی اجتماعی را نگاه کردیم و از آن‌ها یاد گرفتیم. ما ادعایی نداریم که کاری که انجام می‌دهیم منحصر به فرد است و در هیچ جای دیگری از جهان مشابه آن وجود ندارد. برای مثال مدل تجارت عادلانه‌ قدیمی به نام «ده‌هزار روستا» وجود دارد که در کشورهای زیادی پیاده‌سازی شده و و مشابهت‌هایی با کار ما دارد.

ما به طور مداوم در حال یادگیری از کسانی هستیم که با آن‌ها کار می‌کنیم. دلمان می‌خواست سازمان یادگیرنده‌ای باشیم و ما را با این خصلت و ویژگی‌ بشناسند. اتفاقا همین انتخاب هم باعث شد که تغییر کنیم و روی مدل صفرمان نمانیم. ما بارها و بارها تغییر کردیم و به مرور جزئیاتی را وارد کار کردیم و دانشی را فرا گرفتیم که باعث شده در این لحظه هویتی از اساس متفاوت از مدل‌های اولیه‌ای که از روی آن‌ها الگو گرفتیم، کسب کنیم. ما به نمونه‌های خارجی نگاه کردیم و سعی کردیم براساس تجارب خودمان و چیزهایی که یاد می‌گیریم به طور مداوم در حال تغییر کردن باشیم.

پس به عبارتی می‌توان گفت شما در شش سال گذشته یاد گرفتید، پوست انداختید و بالغ شدید و الان هم تقریبا مدلی بومی و ایرانی از کارآفرینی اجتماعی دست یافته‌اید که در آن فرهنگ و ارزش‌ها و فضای جامعه ایران دیده شده است.

همینطور است. ویژگی‌های جامعه هدفی که ما در ایران با آن‌ها کار می‌کنیم با ویژگی‌های زنانی هندی یا آمریکای لاتین و… متفاوت است. هر کشوری ویژگی‌های خاص خود را دارد و جمعیت آن با مشکلات خاص خود درگیرند. کشور ما نیز همینطور است. حتی معضلات و مشکلات شهرهای مختلف یا روستاها با شهرها با یکدیگر نیز متفاوت است. ما در دستادست سعی کرده‌ایم به این نکات توجه کنیم و آن را در کسب و کارمان اعمال کنیم.

گروه‌ها و افراد مخاطب هدف دستادست چه کسانی هستند؟

در حال حاضر اکثریت تعدادی کسانی که با آن‌ها کار می‌کنیم، زنان روستایی هستند. یکی از مشکلاتی که این زنان با آن درگیرند و برای ما هم اولویت دارد، فاصله جغرافیایی است. برای تهیه مواد اولیه و فروش محصولات دسترسی‌شان به بازار محدود است و به همین دلیل در اولویت‌های ما قرار گرفته‌اند. این زنان اغلب با فقر و نداری دست و پنجه نرم می‌کنند و ما نیز با پروژه‌های معیشت جایگزین از آن‌ها حمایت می‌کنیم.

در بسیاری از مناطق کشورمان به خصوص در نواحی گرم و خشک، روستاها با کمبود آب درگیرند و معیشت‌شان که در گذشته وابسته به کشاورزی بود، اکنون در خطر افتاده است. ایده ما این بود که اگر کشاورزی را بتوان با کارهای دیگر جایگزین کرد، به بهبود وضعشان کمک بزرگی می‌کند. علاوه بر این زنان فقیر و سرپرست خانوار حاشیه‌نشین شهرها هم در زمره گروه‌های هدف ما قرار دارند. به جز اینها معلولین نیز با مجموعه دستادست کار می‌کنند و در گروه‌های اولویت ما قرار دارند.

با این گستردگی دامنه پوشش گروه‌ها، تعداد هنرمند و تولیدکنند‌گانی که با دستادست همکاری می‌کنند باید زیاد باشد.

ما در دستادست جامعه هدفمان را در گروه‌های مختلف دسته‌بندی کرده‌ایم. بعضی گروه‌ها تعداد اعضا کم است و در پاره‌ای از گروه‌ها نیز تعداد اعضا به بیش از ۱۰۰ نفر می‌رسد. ولی در مجموع حدود ۵۰۰ هنرمند یا تولیدکننده با ما کار می‌کنند.

هنرمندان و تولیدکنندگان دستادست آنطور که خودتان می‌گویید از اقصی‌نقاط کشور با شما همکاری می‌کنند. محصولات تولیدی که روی پلتفرمتان به فروش می‌رسد، در چه حوزه‌ای دسته‌بندی می‌شوند؟ آیا هر هنرمندی محصول خاص و ویژه منطقه جغرافیایی خود را تولید می‌کند؟

ما پایه را بر محصولات دست‌ساز قرار داده‌ایم اما خیلی تاکید نکرده‌ایم که محصولات مطابق تعریف کلاسیک صنایع دستی باشد. برای مثال حوزه بافتنی‌ها در زمره فعالیت‌های مورد حمایت وزارت میراث فرهنگی نیست اما ما آن را جزء محصولات دست‌ساز قرار داده‌ایم. در عین حال در گروه‌ها محصولات خاص و ویژه هر منطقه نیز در گروه‌ها وجود دارد. برای نمونه با هنرمندانی از کرمان همکاری داریم که پته‌دوزی خاص منطقه خود را تولید می‌کنند. یا گروه‌هایی که در سیستان و بلوچستان با آن‌ها کار می‌کنیم، سوزن‌دوزی بلوچی انجام می‌دهند که خاص همانجاست. در قشم نیز افرادی را داریم که گلابتون‌دوزی انجام می‌دهند.

گروه‌های هدف چگونه به شما وصل می‌شوند؟ مشخص است که حضوری رفتن به مناطق مختلف و شناسایی هنرمندان در معرض آسیب‌ کاری دشوار است که هم وقت‌گیر است و هم هزینه‌‌زا.

روال کار در گذشته اینطور بود که داوطلبان از طرف NGOها به ما معرفی می‌شدند. سازمان‌های مردم‌نهاد به شهرها یا روستاهای مختلف کشور می‌رفتند و گروه‌هایی برای فعالیت اقتصادی میان اهالی تشکیل می‌دادند و بعد هم به دستادست معرفی می‌شدند. در سال‌های اولیه حتی با تولیدکنندگان خانگی هم وارد همکاری می‌شدیم. اما در نهایت به این سمت رفتیم که اولویت‌مان گروه‌های خاصی باشد و همین روال را تا امروز هم ادامه داده‌ایم. در حال حاضر اگر گروهی بخواهد با ما کار کند با ما تماس می‌گیرند. یعنی ما سراغ کسی نمی‌رویم.پ

گروه‌ها از طرق مختلف ما را پیدا می‌کنند و به ما متصل می‌شوند. اگر این افراد جزء گروه‌های هدف ما باشند، فارغ از اینکه تولیداتشان چیست، با این شرط که در حوزه محصولات دست‌ساز باشد، وارد مرحله همکاری با ما می‌شوند. نوع همکاری نیز تابع شرایط دیگری است. برای مثال ممکن است محصولات تولید شده واجد شرایط لازم برای عرضه به بازار باشد اما گاهی اوقات هم اینطور نیست و باید یک سری تغییرات را در آن‌ها داد.

چه خدمات و سرویس‌هایی به گروه‌های مختلفی که به طرق مختلف وارد فاز همکاری با دستادست می‌شوند، ارائه می‌کنید؟

زمانی وقتی وارد فاز همکاری می‌شویم یکی از اولین مسائلی که بر آن تاکید می‌کنیم، ارتباط گرفتن با ایده قدرتمندی است. یعنی به تولیدکنندگانمان می‌گوییم آن‌ها یک سری قدرت‌ها و توانمندی‌هایی دارند و دستادست هم یک سری توانایی‌‌ها و امکان‌ها دارد و باید این‌ها را به هم وصل کرد تا نتیجه بهتری حاصل شود. سعی می‌کنیم فرآیند اعتمادسازی را به خوبی و تا آنجا که ممکن است به درستی طی کنیم. برای نمونه خبرنامه داخلی داریم و به طور مداوم محتوا را از طریق شبکه‌های اجتماعی به دست تولیدکنندگانمان می‌رسانیم.

اگر ما تصمیم بگیریم تغییری ایجاد کنیم، در فرآیند کاری دستادست به آن‌ها اطلاع می‌دهیم که می‌خواهیم چنین کاری انجام دهیم و نظرشان را می‌پرسیم. یا می‌گوییم می‌خواهیم نمایشگاه برگزار کنیم و شرایط و هزینه‌ها را به آن‌ها اطلاع می‌دهیم. سعی می‌کنیم تا آنجا که ممکن است ارتباط بر مبنای دو شریک کاری برابر برقرار شود. هرچند می‌دانیم که مشارکت تولیدکنندگانمان در تصمیم‌گیری‌ها کامل نیست اما سعی می‌کنیم که تا حدودی آنها را در جریان تصمیم‌گیری‌ها قرار دهیم.

از سویی دیگر نیز سعی می‌کنیم آموزش‌های دائمی را به گروه‌هایمان بدهیم. درباره مسائلی مانند قیمت‌گذاری و پیش‌بینی‌ شرایط آینده که در کسب و کار مهمند، مجموعه‌ای از آموزش‌ها را به تولیدکنندگانمان عرضه می‌کنیم. همینطور بسته‌هایی پیشنهادی برای بهبود کسب‌وکار را به آن‌ها چه به صورت تصویری و چه به صورت صوتی می‌دهیم. در زمینه فروش محصولات نیز به آن‌ها کمک می‌کنیم و سعی می‌کنیم معرفی‌شان کنیم. برای برخی گروه‌های نیازمندتر نیز کارهای بیشتری انجام داده‌ایم. برای مثال کمپین طراحی و اجرا کرده‌ایم که منابع مالی لازم را برای شروع فعالیت یا توسعه کسب و کار را برای برخی گروه‌ها تامین شود.

دستادست را هر طور که تعریف کنیم یک کسب و کار است. اگرچه بخش توانمندسازی آن بیشتر به چشم می‌آید، اساس آن بیزنسی است. یعنی جنس را از تولیدکننده می‌گیرد و به خریدار تحویل می‌دهد. آیا استانداردهای خاصی را مشخص کرده‌اید که فلان محصول صنایع دستی که به دست مشتری می‌رسد، شرایط و کیفیت لازم را داشته باشد؟ نظارت‌ها چگونه است؟

ما در واقع ما فروشنده نیستیم بلکه به فروش کمک می‌کنیم. بنابراین این کارها را کرده‌ایم. از همان ابتدای همکاری به تولیدکنندگان صنایع دستی‌مان شرط و شروط‌ها را می‌گوییم و استاندارها را تعیین می‌کنیم و می‌گوییم محصول باید مطابق با مشخصاتی باشد که اعلام کرده‌اند. به عبارت دیگر کسانی که با ما کار می‌کنند می‌دانند که فروش محصولات تابع چه ویژگی‌ها و شرایطی باید باشد و رعایت تمام استاندارها در آن الزامی است.

بسیاری از تولیدکنندگان ما به دلیل فقر و محرویمت و دوری جغرافیایی با فروش کالا آشنایی ندارند اما ما پیش از آغاز رسمی همکاری، آموزش‌های لازم را به آن‌ها می‌دهیم و بر مراحل فروش و عرضه محصولات نیز نظارت‌ می‌کنیم.

شعار دستادست توانمندسازی و پایداری کسب و کار است. چندین سال است فعالیت دارید و ممکن است به همه یا بخشی از اهدافی که برای خودتان و تولیدکنندگانتان مدنظر داشته‌اید، دست یافته باشید. بررسی کرده‌اید ببینید این نوع کارآفرینی بر زندگی و معیشت گروه‌های هدفتان چه اثری گذاشته است؟ معیشت جایگزین به صورت واقعی جایگزین شده است؟

به طور کامل نه. من نمی‌توانم ادعا کنم در یک روستا، فروش صنایع دستی تولیدی زنان اینقدر خوب بوده که توانسته‌اند این نوع فعالیت را جایگزین کشاورزی کنند. اما این بدان معنا نیست که بی‌تاثیر بوده است. اثراتی را که ما سنجیده‌ایم یکی این بوده که اعتماد به نفس و قدرت تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی و مشارکت در امور خانواده و محل در میان افرادی که با دستادست کار می‌کنند، بیشتر شده است. یعنی آدم‌های قدرتمندتر و آدم‌های دارای عاملیت‌های بیشتری در کارشان شده‌اند.

از طرف دیگر به نسبت فروش، برخی گروه‌ها موفقیت بیشتری داشته‌اند و میزان فروش برخی‌ها نیز کمتر بوده است. اما در مجموع هر یک از تولیدکنندگان براساس شرایطی که با آن درگیر بوده‌اند یا نوع محصولاتی که عرضه کرده‌اند، میزانی از درآمد به دست آورده‌اند. در زندگی برخی زنان و معلولین جامعه هدف ما، تغییرات مثبت و سازنده‌ای رخ داده که گاه جنبه اجتماعی هم گرفته‌تر است.

برای مثال برخی زنان از محل فروش محصولات صنایع دستی‌شان بودجه‌هایی را برای عمران و آبادانی روستا یا محله‌هایشان اختصاص داده‌اند. در یکی از روستاها زنان هنرمند از پولی که از فروش محصولات کنار گذاشته‌اند، قنات‌ روستایشان را احیا کرده‌اند.

من بر این باورم که سطح زندگی گروه‌هایی که با دستادست کار می‌کنند، نسبت به گذشته‌ بهتر شده است. ممکن است سرعت رشد و بهبود وضع برخی بالاتر باشد اما در مجموع نمی‌توان انکار کرد دستادست به عنوان کسب و کاری مرتبط با صنعت گردشگری بر زندگی و معیشت هنرمندان و تولیدکنندگانمان اثرات مثبت گذاشته است. البته نمی‌توان از این مسئله هم به سادگی گذشت که در دو سال اخیر مشکلات حادی نیز سر راه‌مان قرار گرفته و اقتصاد گردشگری آسیب زیادی دیده است

بسیاری از تولیدکنندگان ما به دلیل افزایش قیمت‌ها و گرانی مواد اولیه فعالیت‌هایشان کمتر شده یا ناچار شده‌اند کارشان را تعطیل کنند و از چرخه تولید خارج شوند. هزینه تولید محصولات اینقدر زیاد شده که در بازار خریداری برای محصولات صنایع دستی این زنان پیدا نمی شود. علاوه بر قیمت مواد اولیه و هزینه تولید، دیگر ابعاد زندگی تولیدکنندگان دستادست نیز متاثر شده است.

در گذشته افراد وقتی می‌خواستند همکاری با ما را شروع کنند، این توان حداقلی را داشتند که تلفن هوشمند خریداری کنند. الان اما خرید یک دستگاه تلفن هوشمند که اتفاقا ابزاری مهم در تولید و فروش آنلاین تلقی می‌شود، برای اغلب مردم امری غیرممکن شده است. افزایش هزینه‌های حمل و نقل نیز اثراتی منفی بر کسب و کارهای کسانی که با دستادست کار می‌کنند، گذاشته‌ است. در این میان کرونا هم نفس کسب و کارها را بند آورده است.

خریدارانی که محصولات و دست‌سازهای هنرمندان و تولیدکنندگان دستادست را خریداری می‌کنند، طبیعتا به دنبال مزیت و ویژگی خاصی می‌گردد. تمایز شما با دیگر کسب و کارهای فروش آنلاین چیست؟آیا توانسته‌اید در دستادست دغدغه و رسالت خودتان را به خریداران نیز منتقل کنید که هدف توانمندسازی گروه‌های آسیب‌پذیر است و نه صرفا خرید یک محصول. چه نوع یازخوردهایی داشته‌اید؟

بزرگترین کاری که دستادست برای گروه‌ها می‌کند معرفی کردن است. هیچ کاری در دستادست ارائه نمی‌شود مگر اینکه اشاره شود متعلق به چه گروهی از زنان و در چه مناطقی است. گرچه اگر امکانات و توان بیشتری داشتیم بهتر می‌توانستیم به شهرها و مناطق مختلف سفر کنیم و با گروه‌ها رودررو می‌شدیم و عکس و فیلم‌های بهتری تهیه می‌کردیم، اثرگذاری‌مان بیشتر می‌شد.

در هر حال ما با محدودیت‌هایمان کنار آمده‌ایم اما هر جا شرایط مهیا بوده و کاری از دستمان برمی‌آمده برای اعضای گروه‌هایمان انجام داده‌ایم. فکر می‌کنیم درباره موضوعی که شما به آن اشاره می‌کنید، موفقیتی نسبی به دست آورده‌ایم. ما اطمینان داریم حداقل ۸۰ درصد کسانی که از دستادست خرید کرده‌اند، به خاطر اهداف و رسالت‌هایی که ما دنبال می‌کنیم اولویت را به ما داده‌اند. بازخوردهای مثبت زیادی دریافت کرده‌ایم که برای ما نیز قوت و دلگرمی است.

دستادست در حوزه توانمندسازی فعال است و همان کاری را می‌کند که وظیفه سازمان‌ها و نهادهای حمایتی مثل وزارت رفاه و سازمان بهزیستی و… است. پیش آمده در شش سال گذشته که این نهادهای توانمندساز و حمایتی که وصلند به بودجه دولتی و دستشان هم بازتر است سراغ‌تان بیایند و بخواهند از شما حمایت کنند. هر چه باشد دستادست کار آن‌ها را هم راحت‌تر کرده است. کافی است مدل شما را بگیرند و آن را در سطحی گسترده‌تر بر روی گروه‌های آسیب‌پذیر بیشتری آزمایش کنند.

ما در دستادست با نهادهای حاکمیتی تاکنون کار نکرده‌ایم و بودجه‌ای هم تاکنون از آن‌ها نگرفته‌ایم. دستادست همیشه متکی به خودش بوده و در تمام این سال‌ها با وجود همه موانع و مشکلاتی که داشته راه خودش را ادامه داده است. واقعیت این است که ما دلمان نمی‌خواهد از دولت یا نهادهای حاکمیتی بودجه بگیریم بلکه می‌خواهیم مستقل باشیم و به صورت مستقل برای خودمان هدف تعیین کنیم و براساس اهدافمان جلو برویم. با این حال آنچه که دلمان می‌خواست وجود می‌داشت و همیشه هم کمبود آن را احساس کرده‌ایم، کم بودن قوانین و مقررات حمایتی است.

ما در کشورمان خلاهای قانونی زیادی در حوزه فعالیت‌های حمایتی داریم. دستادست به صورت NGO ثبت شده و ما مجبوریم تمام ضوابط و دستورالعمل‌ها و شرط و شروط‌هایی را که از NGOها انتظار می‌رود رعایت کنیم. این ضوابط و باید و نباید‌ها بسیار دست و پاگیرند و با شیوه کار ما بسیار نامتناسبند. ولی مجبوریم این کار را بکنیم. علت این است که هیچ مدل ثبت مجموعه‌های انتفاعی یا غیرانتفاعی کارآفرینی اجتماعی وجود ندارد که من یا امثال من بتوانیم ایده‌هایمان را عملیاتی کنیم. کسب و کارهای کارآفرینی اجتماعی نیز مثل هر کسب و کار دیگری نیازمند دریافت تسهیلات هستند. نیاز دارند که تسهیل‌کننده و شتابدهنده بر سر راهشان قرار بگیرند و کمکشان کنند.

در حوزه کارآفرینی اجتماعی بوروکراسی‌های پیچیده و وقت‌گیر آزاردهنده‌تر از بقیه حوزه‌هاست و انرژی و توان ما را بسیار تحلیل می‌برد. تا وقتی قوانین و مقررات در این زمینه تدوین نشده طبیعتا انتظاری هم نمی‌توان داشت. متاسفانه در این زمینه هنوز در ابتدای راه هستیم.

این قوانین و مقررات به طور کلی وجود ندارد یا اینکه قوانین و مقررات موضوعه به تصویب رسیده‌اند اما در اجرا به آن‌ها توجهی نمی‌شود؟

اصلا وجود ندارد. الان اگر شما بخواهید بروید و یک مجموعه را ثبت کنید، یا باید شرکت تعریف کنید یا خیریه و NGO. هیچ نوعی از ثبت کارآفرینی اجتماعی در قوانین و مقررات دیده نشده است.

در حوزه کارآفرینی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و تاحدودی هم وزارت صنعت، معدن و تجارت درگیر است. در بخش صنایع دستی نیز وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی متولی است. درباره NGOها نیز که وزارت کشور مسئولیت دارد. یعنی اگر کسی بخواهد کارآفرینی اجتماعی در بخش صنایع دستی تعریف کند به طور همزمان باید از ۳ یا ۴ وزارتخانه مجوز بگیرد. شاید یکی از دلایل خلاهای قانونی که اشاره کردید، همین تعدد متولی‌ها باشد. برای طرح و احیانا رفع این چالش‌ به جایی مراجعه کرده‌اید؟

ببینید در کشورهای دیگر شرکت‌هایی به نام «شرکت c» وجود دارند که به عنوان شرکت‌های کارآفرینی اجتماعی ثبت شده‌اند. به خاطر ماهیت اجتماعی این شرکت‌ها، در قوانین و مقررات یک سری امتیازها و تسهیلات و امکانات را به آن‌ها اختصاص می‌‌دهند.

برای نمونه یک سری معافیت‌ها در قوانین و مقررات را برای آن‌ها در نظر می‌گیرند، امکاناتی را در اختیارشان می‌گذارند و به آن‌ها مشاوره‌های لازم را می‌دهند. یعنی به این نتیجه رسیده‌اند باید از مجموعه‌های اجتماعی که خودشان را خرج می‌کنند تا مشکلات و دردهای جامعه حل و درمان کنند، حمایت کنند. بنابراین در جهان قوانین و مقرراتی وجود دارد که کارآفرینی اجتماعی را به رسمیت شناخته و از آن حمایت می‌کند اما در ایران از اساس چنین چیزی وجود ندارد.

از دولت و نهادهای حاکمیتی که بگذریم، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی جذب کرده‌اید؟

ببینید ما دستادست را با سرمایه شخصی‌ کمتر از ۱ میلیون اندکی راه انداختیم که رقم آن برای امروز خنده‌دار است. همکاران ما مدت زیادی را به صورت داوطلبانه کار کردند. چرا که هدف اجتماعی برای اعضای تیم ارزشمندتر بود. الان نیز حجم بسیار زیادی از کارهایمان را به صورت داوطلبانه انجام می‌دهیم. ما در چندین مرحله برای انجام پروژه‌هایمان کمپین کراو‌فاندینگ (تامین مالی جمعی) برگزار کردیم و کمک‌های خرد مردمی را جمع‌آوری کردیم و کارمان را جلو بردیم.

درباره جذب سرمایه بخش خصوصی در دستادست، ما مشکلی با این کار نداریم اما شرط اصلی‌مان این است که استقلالمان حفظ شود. تصور می‌کنم مانع اصلی که اجازه نمی‌دهد چنین اتفاق‌هایی بیفتد، ماهیت غیرانتفاعی دستادست است. ما در دوره‌هایی اسپانسر برای انجام پروژه‌هایمان جذب کرده‌ایم اما به اینکه کسی پیدا بشود و سرمایه‌ای هنگفت به کار تزریق کند خوشبین نیستیم.

ماهیت دستادست به گونه‌ای است که سودی به کسی برنمی‌گرداند. به همین خاطر حالت سرمایه‌گذارانه ندارد و فقط مبتنی بر مشارکت است. ما نهایت کاری که می‌توانیم انجام دهیم این است که سرمایه‌گذار احتمالی بعدا بیاید و اصل پول خود را دریافت کند.

در پلتفرم‌های فروش آنلاین محصولات و خدمات، مشتری سفارش‌گذاری می‌کند و فروشنده یا ارائه‌دهنده به درخواست او جواب می‌دهد. در کارآفرینی اجتماعی دستادست تولیدکنندگان و تامین‌کنندگان اغلب از مناطق دورافتاده و محروم هستند و دسترسی‌شان به اینترنت و فضای آنلاین به راحتی دشوار است. در این میان بحث‌های فرهنگی و ارزشی یا نداشتن تلفن همراه هوشمند یا دیگر امکانات هم بی‌اثر نیستند. شما با گروه‌هایتان به صورت غیرحضوری ارتباط می‌گیرید و انواع و اقسام کمپین‌ها را نیز اجرا کرده‌اید. تجربه کار حمایتی کردن آنلاین چگونه است؟

فضای آنلاین یک سری ظرفیت‌ها و بسترها را در اختیارمان گذاشته و ما تا آنجا که مقدور بوده از آن بهره برده‌‌ایم. ما با گروه‌هایی که دور از دسترسند کار می‌کنیم. در عین حال با محدودیت‌های آزاردهنده‌ای نیز روبرو می‌شویم. قطعی اینترنت اتفاقی وحشتناک است. حیات کار ما و معیشت و درآمد صدها نفر از شرکا و تولیدکنندگانمان به اینترنت وابسته است و بدون شک در موقعیت بی‌اینترنتی دچار مشکل می‌شویم. به همین خاطر در صدد تغییر مدل کسب و کارمان از شهریور به بعد هستیم.

ما به خاطر وابستگی بالایمان به اینترنت نمی‌توانیم از گروه‌هایی که از حد مشخصی مشکل دارند، ارتباط بگیریم. درست است ما در دستادست با گروه‌های روستایی کار می‌کنیم، اما برخی از آن‌ها با مشکلات بسیار حادی درگیرند. ما افرادی داریم که نه موبایل هوشمند دارند و نه اینترنت و کامپیوتر. این‌ها بیشترین کمک را لازم دارند اما تاکنون نتوانسته‌ایم به آن‌ها وصل شویم. احساس می‌کنیم باید مسئولیت‌پذیرانه‌تر با این گروه‌ها وارد تعامل شویم.

قرار است به طور مشخص در این تغییر مدل کسب و کار چه کاری انجام دهید؟

در مدل جدید قرار است همکاری‌مان با گروه‌هایی که هم‌اکنون هم با آن‌ها کار می‌کنیم مشاوره‌ای باشد و کار مستقیم را ببریم به سمت افراد و گروه‌هایی که مشکلات حادتری دارند. این تغییر البته در شرایط اقتصادی فعلی با ریسک‌های زیادی همراه است اما ناگزیریم چنین کاری را انجام دهیم.

دستادست همانطورکه خودتان گفتید واسطه فروش صنایع دست‌ساز افراد و گروه‌های در معرض آسیب به مشتریان است. به غیر از پلتفرم فروش دستادست، آیا تامین کنندگان به جایی می‌رسند که مستقل شوند؟ دوم اینکه آیا تولیدکنندگان می‌توانند همزمان  با اینکه با شما کار می‌کنند، خودشان نیز محصولاتشان را بفروشند؟

یکی از هدف‌های اصلی دستادست این است که هنرمندانمان به استقلال برسند. اساسا به آن‌ها آموزش می‌دهیم که یاد بگیرند در حوزه صنایع دستی و دست‌ساز مستقل شوند. اینکه می‌گویم قرار است مدلمان را عوض کنیم، دقیقا همین اتفاق خواهد افتاد. یعنی دستادست تبدیل به همکار مشاور برای تولیدکنندگان صنایع دستی و دست‌ساز می‌شود و تولیدکنندگان خودشان محصولاتشان را بر بستر شبکه‌های اجتماعی به فروش می‌رسانند. کاری که قرار است ما انجام دهیم این است که برای تولیدکنندگان نمایشگاه برگزار ‌کنیم و به آن‌ها مشاوره دهیم و کنارشان بمانیم تا بتوانند روی پای خود بایستند.

تجربه زیسته شما در کارآفرینی اجتماعی در حوزه‌های مرتبط با صنایع دستی و گردشگری چه می‌گوید؟ چقدر فکر می‌کنید این حوزه پول‌ساز و درآمدزا می‌تواند اقتصاد کشور را به تحرک وادارد؟

برای ما لحظات تلخ و شیرین زیاد داشته است. بوروکراسی‌های اداری بسیار آزارمان داده اما در عین حال برخوردهای انسانی بسیار زیادی دیده‌ایم که فکر کردن به هر کدام از آن‌ها انرژی ماه‌ها کار کردن را به ما می‌دهد. من فهمیده‌ایم که هیچ وقت ظرفیت نوع‌دوستی را نباید دست‌کم گرفت. در کمپین‌های ما آدم‌هایی با صدها نوع مشکل مالی مشارکت می‌کنند که برای ما تکان‌دهنده است.

شاید باورتان نشود اما زنانی که با دستادست کار می‌کنند، هیچ کدام امید نداشتند بتوانند از هنر موروثی خانوادگی‌شان کسب درآمد کنند. این زنان اینقدر اعتماد به نفس کسب کرده‌اند که فعالانه و قدرتمندانه وارد کار می‌شوند و برای تولید و فروش محصولات جدید طرح و پیشنهاد می‌دهند. چنین مواردی در این سال‌ها به ما انرژی و توان ادامه کار را داده و ما خوشحالیم که بر زندگی گروه‌هایی که با آن‌ها کار می‌کردیم، اثرگذار بوده‌ایم.

در حیطه کارآفرینی آنچه که به نظرم اهمیت بالایی دارد این است که آدم‌ها که وقتی وارد این حیطه می‌شوند، باید دید اجتماعی داشته باشند. حل کردن مشکل و معضل اجتماعی بدون داشتن دید اجتماعی غیرممکن است. اگر نداریم باید برویم آن را کسب و تجربه کنیم.

زمانی که ما یک کسب و کار راه می‌اندازیم که پول درآوریم، با آدم‌های معمولی سروکار داریم و اگر هم آسییبی بزنیم، آسیبی معمولی زده‌ایم که می‌توان آن را جبران کرد اما زمانی که کارآفرین اجتماعی می‌شویم، دیگر اجازه خطا و اشتباه نداریم. نمی‌توانیم به گروه‌های معلول و زنان بی‌سرپرست یا بدسرپرست به اسم توانمندسازی آسیب زد. آسیب‌ها و تبعاتی این آسیب‌زنی‌ها بسیار بیشتر از آن‌چیزی است که در تصور می‌آید. در حوزه ما اهمیت جوامع محلی بسیار بیشتر از دیگر حوزه‌های صنعت گردشگری است.

با توجه به چیزی که ما دیدیم و بازخوردهایی که گرفتیم، فکر می‌کنم صنایع دستی ایران ظرفیت بالایی دارد. مشکل دیگری که به طور کلی گردشگری و صنایع دستی ایران با آن درگیرند و ما نیز در دستادست به نوعی چوب آن را می‌خوریم، تحریم‌های بین‌المللی است مشکلاتی که در نقل و انتقال پول وجود دارد بسیاری از فرصت‌های توسعه‌ای برای تولید و فروش صنایع دستی را از ما گرفته است.

اگر تولیدکنندگان صنایع دستی ایرانی می‌توانستند مثل هنرمندان افغان یا عراقی در سایت‌های بین‌المللی‌ اکانت درست کنند، باور کنید وضع ما خیلی متفاوت می‌شد. ساختن اکانت در سایت ebay ساده‌ترین کار ممکن است اما ما از آن محرومیم. از آن سو نیز در داخل نیز تجربه ما نشان داده اگر گروه‌های تولیدکننده مهارت و توانایی‌شان را صرف محصولات کاربردی‌تر کنند، ضریب نفوذشان در جامعه بیشتر می‌شود. ظرفیت صنایع دستی ایران بالاست چون تنوع آن بالاست اما متاسفانه بخش زیادی از آن در حال از بین رفتن است و به نظر می‌رسد باید این واقعیت تلخ را باور کنیم.